موظفرددين جاهانشاه حقيقي

آزربايجانين گٶركه ملي شخصييتلري-قديم و اورتا عصرلر: جاهانشاه قاراقويونلو

گٶركه ملي دؤولت خاديمي، شاعير، حوروفي فلسفه سينين تانينميش نوماينده سي موظفرددين جاهانشاه حقيقي 1397-جي ايلده خوي شهه رينين ياخينليغيندا يئرله شه ن کيچيک بير کندده دوغولموشدور. جاهانشاه آزربايجان قاراقويونلو دؤولتينين بانيسي قارا يوسوفون اوچونجو اوغلو ايدي.

تئيموريلر و جالاييريلرله گرگين موباريزه ده قارا يوسوف آزربايجاندان باشقا ائرمنيستان، شرقي گورجوستان، عرب و فارس [يران] عراقيني و همچينين ديگر کيچيک ماليکانه لرين اراضيلريني اؤز سرحدلري داخيلينده بيرله شديرن نهنگ بير دؤولت ياراتماغا نايل اولور.

جاهانشاه هله ائرکن ياشلاريندان آتاسي قارا يوسوفون حربي يوروشلرينده و دؤولت ايداره چيلييينده ايشتيراک ائده رک هم ده ياخشي تحصيل آلميشدير. او اؤز دؤورونون ان ساوادلي و معاريفپرور حؤکمدارلاريندان ساييلير. 1420-جي ايلده قارا يوسوف’ون اؤلوموندن سونرا دؤولتين داخيلينده چکيشمه لر باشلانير و اؤلکه پارچالانما تهلوکه سي ايله اوزله شير. تئيمورون اوغلانلاري شاهروخ و بايسونقور بوندان ايستيفاده ائده ره ک بير نئچه دفعه آزربايجان اوزه رينه هوجوما گئچيرلر.

قارا يوسوف’ون اوغلانلاريندان ايسکندر آزربايجاندا حاکيمييتي اله گئچيره ره ک، شيروانا هوجوم ائده رکن شيروانشاه 1 خليلوللاهين کؤمه يينه شاهروخ گلير. جاهانشاه دا قارداشينا قارشي چيخيش ائدير. ايسکندر بيرله شميش قوشونلارين تضييقينه داوام گتيرمه يه ره ک، شيرواندان باش گؤتوروب قاچير. 1435-جي ايلده ايسکندرين مغلوبييتيندن سونرا شاهروخ آزربايجان حاکيمليييني جاهانشاه´ا تاپشيرير.

ايسکندر نؤوبتي دفعه اؤز حاکيمييتيني برقرار ائتمک مقصديله تبريزي توتماق ايسته يير، آنجاق جاهانشاهلا شيروان اميرلرينين بيرله شميش قوشونلاري اونون اوردوسونو دارماداغين ائديرلر. او، ناخچيوان ياخينليغينداکي الينجه قالاسينا قاچير و بورادا اؤز ياخين آداملارينين سو-يي قصديله اؤلدورولور و بئله ليکله جاهانشاه آزربايجانين موستقيل حؤکمداري اولور.

1440/41 -جي ايلده او، گورجوستان اوزه رينه اوغورلو بير يوروش ائدير، بير نئچه ايلدن سونرا ايسه عرب عيراقينا هوجوم چکه ره ک، باغدادي آلير. بوندان سونرا کيچيک ياشلي اوغلو محممد ميرزه ني عراق حاکيمي تعيين ائدير. موصول شهه ريني ايسه قارداشي ايسکندرين اوغلانلاري الونده، روستمه، ترخانا و ماحمودا وئرير. قارداشي ايسکندردن فرقلي اولاراق تئيموريلردن شاهروخ و عوثمانلي سولطاني ايله دوستلوق سيياستي يئريتمکله جاهانشاه نه اينکي قاراقويونلولار دؤولتينين اه وولکي سرحدلريني برپا ائدير، حتتا اونون اراضيسيني قونشو تورپاقلار حئسابينا گئنيشله نديرير ده. جاهانشاهلا شاهروخ آراسينداکي دوستلوق قوهوملوغا گئچير. شاهروخون آروادي گؤوهرشاد به ييم جاهانشاه´ي اوغوللوغا گؤتورور. لاکين بوتون بونلارا باخماياراق، قاراقويونلولار دؤولتي تئيموريلردن آسيلي اولاراق قاليردي.

قاراقويونلولار دؤولتي يالنيز 1447-جي ايلده شاهروخ خوراساندا دونياسيني ديه يشه ندن سونرا تام موستقيلليک قازانير. حاکيمييتسيزليکدن ايستيفاده ائده ن جاهانشاه [آزربايجانين] سولطانيييه، قزوين و همدان [بٶلگه لرين]ي قاراقويونلو تورپاغلارينا قاتير، ائله همين ايلده گورجوستان اوزه رينه يوروش ائدير. بو واخت ايسکندرين اوغلو، موصول حاکيمي الوند ميرزه جاهانشاه´ا قارشي عوصيان قالديرير و اطراف يئرلري توتاراق اؤزونو موستقيل ائعلان ائدير. بو باره ده خبر چاتان کيمي جاهانشاه تبريز´ه قاييدير و اؤز قوشونلاريني الوند ميرزه نين اوزه رينه گؤنده رير. الوند مغلوبيته اوغرايير و آغ قويونلو حؤکمداري جاهانگيرين يانينا قاچير. بو ايسه جاهانشاه´ي مجبور ائدير کي، اؤز قوشونونو جاهانگيرين اوزه رينه يؤنه لتسين. جاهانگيرين قوشونلاري ازيلير و اونون تورپاقلارينين بير حيصه سي جاهانشاه´ين تابئچيلييينه گئچير.

جاهانشاه´ين بئش اوغلو واردي: پيربوداق، حسنعلي، قاسيم به ي، ميرزه محممد و ميرزه يوسوف. اونلار حاكيمييت اوغروندا موباريزه ده آتالارينا هر جور کؤمک ائدير، لاکين عئيني زاماندا بير نئچه دفعه آتالاريندان آيريلماغا و موستقيل اولماغا دا جهد گٶسته ريرلر. 1452-جي ايلده جاهانشاه ايراني فتح ائدير و فارس ويلايتينين بير حيصه سيني توتور. اوغلو پيربوداقي ايصفاهان حاکيمي قويور. او ايسه فارسا هوجوم ائده ره ک، شيراز و کيرماني توتور. 1453-جو ايلين سونوندا جاهانشاه پيربوداغي فارس حؤکمداري تعيين ائديب، اؤزو تبريز´ه قاييدير. 1457-جي ايلده ايسه قوشونونو خوراسان اوزه رينه چکير. او بيري ايل تئيموريلرين پايتاختي هراتي توتاراق، شاهروخون مشهور ساراييندا يئرله شير.

ائله همين واخت اوغلو حسنعلي اؤزونو سولطان ائعلان ائده ره ک، تبريزي اله گئچيرير. آزربايجانا دؤنه ن جاهانشاه عوصيانچيلارلا سرت رفتار ائدير. يالنيز آناسينين حيمايه دارليغي حسنعليني ائعدام جزاسيندان قورتارير. اؤلکه دن سورگون ائديلميش حسنعلي آتاسينين دوشمني اوزون حسنين دوشه رگه سينه، بورادان ايسه قارداشي پيربوداغين يانينا شيرازا گلير. قارداشلار بيرله شيب، جاهانشاه´ا تابئع اولماديقلاريني ائعلان ائديرلر. بونو ائشيده ن سولطان 1462/3-جو ايلده شيرازي موحاصيره يه آلاراق، ايشغال ائدير. آنالاري بو دفعه ده قارداشلاري خيلاص ائدير. بوندان سونرا جاهانشاه دٶولت ايداره چيليييني اوقلانلاري آراسيندا بؤلوشدورور. پيربوداغا باغداد، ميرزه يوسوفا فارس، قاسيم به يه ايسه کيرمان دوشور.

پيربوداق يئنيدن عوصيان ائديب سولطانليق عئشقي ايله آتاسينين اوزونه آغ اولور. جاهانشاه 1466-جي ايلده پيربوداغين پايتاخت ائعلان ائتدييي باغدادي توتور و بو دفعه آمان وئرمه دن اوغلونو ائعدام ائدير. همين واختلاردا گون-گوندن مؤحکمله نه ن و گٶركه ملي سرکرده و سيياسي خاديم اوزون حسنين ايداره ائتدييي آغ قويونلو دؤولتي فورمالاشيردي. اوزون حسن تئز-تئز جاهانشاهدان واصصال آسيليليغيندا اولان تورپاقلارا هوجوم چکيردي. 1458-جي ايلده او، گورجوستانا يوروش ائدير. اردبيل حاکيملرينين ده فعالليغي آرتماقدا ايدي. شاه ايسماعيلين باباسي، مشهور شئيخ جونئيدين خالق آراسيندا نوفوذونون آرتماسي جاهانشاه´ي ناراحات ائديردي و اودور کي، اونو اردبيلدن ديياربکيره سورگونه يوللايير. اوستوندن دؤرد ايل گئچه ندن سونرا شئيخ اردبيله گلير و شيروانشاه خليلوللاهلا دؤيوشده اؤلدورولور. بو آرادا اوزون حسن گورجوستان اوزه رينه يئني بير هوجوما گئچير و ارزرومو توتور. اونون فعاللاشديغيني گؤره ن جاهانشاه عوثمانلي سولطانينين مصلحتي ايله قطعي قرار وئرير. قوشون توپلاياراق، اونو آغ قويونلولارين پايتاختي ديياربکيره يؤنه لدير. لاکين ياخين آداملارينين تاکيدي ايله او، دؤيوشه گيرمير و قوشونو قيشلاماغا گؤنده رير. بوندان ايستيفاده ائده ن اوزون حسن 1467-جي ايلين يازيندا ائرمنيستانين جنوبونداکي موش دوزه نلييينده غفلتن جاهانشاه´ين قوشونلارينا هوجوم چکير و اونو مغلوب ائدير. آز سونرا او، قوشونلاريندان خبرسيز حالدا (سنجق) چوبوقجور آدلانان يئرده اعيانلاري ايله ضييافت گئچيره ن جاهانشاه´ين اوزه رينه يئرييير و ايسکندر آدلي بير دؤيوشچو جاهانشاه´ي اؤلدورور.

بو حاديثه 1467-چي ايلين 4 اوکتيابريندا باش وئرير. جاهانشاه´ين جسديني تبريز´ه گتيرير و اونو اؤزونون تيکديردييي "گؤي مسجيد"ده دفن ائديرلر. بير نئچه شاعير جاهانشاه´ا مرثيه لر ده سؤيله يير. قاراقويونلو دؤولتي اؤزونون 58-جي ايلينده بئلجه محو اولور و آزربايجان تاريخينده موهوم يئر توتموش گٶركه ملي اوغوللاريميزدان بيرينين عؤمرو بئله جه گٶزه له نيلمه دن کسيلير. بو ائله بير شخصييت ايدي کي، اؤزونده دؤولت خاديمي، ديپلومات، سرکرده و شاعيره مخصوص ان گٶزه ل کئيفييتلري بيرله شديرميشدي.

جاهانشاه تيجارت، صنعتکارليق، عئلم، اينجه صنعت و مدنييتين اينکيشافي نامينا چوخ ايشلر گؤرموشدور. اونون حاكيمييتي ايللرينده ناخچيوان، گنجه و خوصوصيله ده تبريز کيمي ايري شهه رلريميز چيچه کله نميشدي. اونون امري ايله 1456-جي ايلده تبريز شهه رينده آزربايجانين ان مشهور مئعمارليق آبيده لريندن اولان "گؤي مسجيد" تيکيلير. بوندان علاوه همين دؤورده بير اوجدان ايجتيماعي و ياشاييش بينالاري دا تيکيلير.

"گؤي مسجيد"ين مرمردن قورولموش باناسي غئير-ي عادي درجه ده گؤزه ل، پارلاق و رنکارنک کاشي ايله بزه ديلميشدي کي، بونون دا آزربايجان مئعمارليقيندا ايندييه قده ر بنزه ري يوخدور. بوتون بونلاردان باشقا جاهانشاه´ين آزربايجان يوئزيياسي تاريخينده ده موهوم خيدمتلري واردير و بونلار اوزه رينده خوصوصي دايانماغا ده يه ر.

دوغما آزربايجان [تورك] ديلينده گٶزه ل شئعرلر يازميش جاهانشاه ادبييات تاريخيميزده "حقيقي" تخللوصو ايله تانينير. يوکسه ک تحصيل گؤرموش حقيقي آزربايجان [تورك] و فارس ديللرينده گٶزه ل غزللر، مثنوي و روباعيلر يازيردي. او، شرق ادبيياتينا دريندن بلد ايدي و اؤزونو نسيمي مکتبينين آرديجيلي حئساب ائديردي. حقيقي داهي فارس شاعيري عبدوررحمان جامي ايله دوستلوق موناسيبتي ساخلاييردي. جامي اونون "ديوان"ينين بديعي و معنوي کئيفييتلريني يوکسه ک قييمتله نديريردي. اؤز شئعرلريندن بيرينده او، بو ديواني "خزينه" آدلانديرميشدي.

" ديوان"ينين ماجراسي دا شاعيرين حياتي قده ر ماراق دوغورور. تدقيقاتچيلار اوزون موددت همين ديواندان خبرسيز اولدوقلاريندان اونو ايتميش ظنن ائتميشديلر. و يالنيز 1961-جي ايلده اليازمانين سيرري آچيلدي. معلوم اولدو کي، حقيقي’نين “ديوان”اي اوزون موددت ايستانبولدا، تورک سولطانلارينين ساراي کيتابخاناسيندا ساخلانيليب. سولطان عبدولحميدين دؤورونده اليازما کيتابخانادان ايتميش، بير موددت سونرا ايسه ميصيرده، ايسکندريييه کيتابخاناسيندا تاپيلميشدير. لاکين سونرادان بورادان دا يوخا چيخاراق، دونياني گزه-گزه لوندونا گليب چيخميشدير. مشهور شرقشوناس عاليم مينورسکي اونونلا بورادا تانيش اولوب. لاکين اليازما بورادا دا قالمير. نييو يورکا، ائرمني کوللئکسيياچيسي آروتيون قازاريانين شخصي آرخيوينه دوشه ن اليازما بوراداکي باشقا اثرلر کيمي، اونون وصييتينه اساسن، ايروان اونيوئرسيتئتينه گتيريلير. آزربايجان عاليمي لطيف حوسئينزاده “ديوان” ي بورادا تاپميش و ايشله يه ره ک، درج ائتديرميشدير.

حقيقي شرق فلسفه سينه ده دريندن بلد ايدي. شاه اولماسينا باخماياراق، او، نعيمي و نسيمينين تبليغ ائتدييي حوروفيلييين فعال آرديجيللاريندان ايدي:

ووصاليني ديله ره م کام ايله ن زئ فضل-ي ايلاه
من-ي شيکسته يه کام-ي ووصال بئيله گره ک.

آزربايجان حوروفيزمينين تدقيقاتچيسي زومرود قولوزاده نين يازديغي کيمي، “حقيقي’نين پوئزيياسي اؤز فورماسينا گؤره، تاماميله حوروفي ماهييتده دير. او، دفعه لرله حرفلرين اينسان عمللرينده، خوصوصن ده اونون صيفتينده عکس اولوندوغونو يازير. اينسان و اونون صورتي قور'اني و قور'ان آيه لريني تجسسوم ائتديرير:

ائي خطين سبع اول-معاني، وئي لبين ما-يي طهور،
وئي جمالين پرتؤووندن سربسر عالمده نور.

ياراديجيليغينين آشکار حوروفي ماهييتي داشيماسينا باخماياراق، ماراقليدير کي، جاهانشاه تبريزده نعيمي’نين قيزي باشدا اولماقلا 500 حوروفي ائعدام ائتديرميشدي. بورادان دا بئله نتيجه يه گلمک اولار کي، حقيقي´ني حوروفيزمده جلب ائده ن يا موناسيب پوئتيک فورمالار، ياخود دا بعزي حوروفيلرين يئريتدييي سيياستده تئيموريلرين علئيهينه يؤنه لميش ايستيقامت اولموشدور.

Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri-qədim və orta əsrlər: Cahanşah Qaraqoyunlu

Görkəmli dövlət xadimi, şair, hürufi fəlsəfəsinin tanınmış nümayəndəsi Müzəffərəddin Cahanşah həqiqi 1397-ci ildə Xoy şəhərinin yaxınlığında yerləşən kiçik bir kənddə doğulmuşdur. Cahanşah Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətinin banisi Qara Yusifin üçüncü oğlu idi.

Teymurilər və Cəlairilərlə gərgin mübarizədə Qara Yusif Azərbaycandan başqa Ermənistan, Şərqi Gürcüstan, Ərəb və fars İraqını və həmçinin digər kiçik malikanələrin ərazilərini öz sərhədləri daxilində birləşdirən nəhəng bir dövlət yaratmağa nail olur. Cahanşah hələ erkən yaşlarından atası Qara Yusifin hərbi yürüşlərində və dövlət idarəçiliyində iştirak edərək həm də yaxşı təhsil almışdır. O öz dövrünün ən savadlı və maarifpərvər hökmdarlarından sayılır. 1420-ci ildə Qara Yusifin ölümündən sonra dövlətin daxilində çəkişmələr başlanır və ölkə parçalanma təhlükəsi ilə üzləşir. Teymurun oğlanları Şahrux və Baysunqur bundan istifadə edərək bir neçə dəfə Azərbaycan üzərinə hücuma keçirlər.

Qara Yusifin oğlanlarından İskəndər Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirərək, Şirvana hücum edərkən şirvanşah 1 Xəlilullahın köməyinə Şahrux gəlir. Cahanşah da qardaşına qarşı çıxış edir. İskəndər birləşmiş qoşunların təzyiqinə davam gətirməyərək, Şirvandan baş götürüb qaçır. 1435-ci ildə İskəndərin məğlubiyyətindən sonra Şahrux Azərbaycan hakimliyini Cahanşaha tapşırır.

İskəndər növbəti dəfə öz hakimiyyətini bərqərar etmək məqsədilə Təbrizi tutmaq istəyir, ancaq Cahanşahla Şirvan əmirlərinin birləşmiş qoşunları onun ordusunu darmadağın edirlər. O, Naxçıvan yaxınlığındakı Əlincə qalasına qaçır və burada öz yaxın adamlarının sui-qəsdilə öldürülür və beləliklə Cahanşah Azərbaycanın müstəqil hökmdarı olur. 1440/41 -ci ildə o, Gürcüstan üzərinə uğurlu bir yürüş edir, bir neçə ildən sonra isə ərəb İraqına hücum çəkərək, Bağdadı alır. Bundan sonra kiçik yaşlı oğlu Məhəmməd Mirzəni İraq hakimi tə'yin edir. Mosul şəhərini isə qardaşı İskəndərin oğlanları Əlvəndə, Rüstəmə, Tərxana və Mahmuda verir. Qardaşı İskəndərdən fərqli olaraq Teymurilərdən Şahrux və Osmanlı sultanı ilə dostluq siyasəti yeritməklə Cahanşah nəinki Qaraqoyunlular dövlətinin əvvəlki sərhədlərini bərpa edir, hətta onun ərazisini qonşu torpaqlar hesabına genişləndirir də. Cahanşahla Şahrux arasındakı dostluq qohumluğa keçir. Şahruxun arvadı Gövhərşad bəyim Cahanşahı oğulluğa götürür. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Qaraqoyunlular dövləti Teymurilərdən asılı olaraq qalırdı.

Qaraqoyunlular dövləti yalnız 1447-ci ildə Şahrux Xorasanda dünyasını dəyişəndən sonra tam müstəqillik qazanır. Hakimiyyətsizlikdən istifadə edən Cahanşah Sultaniyyə, Qəzvin və Həmədanı Qaraqoyunlu torpağlarına qatır, elə həmin ildə Gürcüstan üzərinə yürüş edir. Bu vaxt İskəndərin oğlu, Mosul hakimi Əlvənd Mirzə Cahanşaha qarşı üsyan qaldırır və ətraf yerləri tutaraq özünü müstəqil e'lan edir. Bu barədə xəbər çatan kimi Cahanşah Təbrizə qayıdır və öz qoşunlarını Əlvənd Mirzənin üzərinə göndərir. Əlvənd məğlubiyyətə uğrayır və Ağqoyunlu hökmdarı Cahangirin yanına qaçır. Bu isə Cahanşahı məcbur edir ki, öz qoşununu Cahangirin üzərinə yönəltsin. Cahangirin qoşunları əzilir və onun torpaqlarının bir hissəsi Cahanşahın tabeçiliyinə keçir.

Cahanşahın beş oğlu vardı: Pirbudaq, Həsənəli, Qasımbəy, Mirzə Məhəmməd və Mirzə Yusif. Onlar hakimiyyət uğrunda mübarizədə atalarına hər cür kömək edir, lakin eyni zamanda bir neçə dəfə atalarından ayrılmağa və müstəqil olmağa da cəhd göstərirlər. 1452-ci ildə Cahanşah İranı fəth edir və Fars vilayətinin bir hissəsini tutur. Oğlu Pirbudaqı İsfahan hakimi qoyur. O isə Farsa hücum edərək, Şiraz və Kirmanı tutur. 1453-cü ilin sonunda Cahanşah Pirbudağı Fars hökmdarı tə'yin edib, özü Təbrizə qayıdır. 1457-ci ildə isə qoşununu Xorasan üzərinə çəkir. O biri il Teymurilərin paytaxtı Heratı tutaraq, Şahruxun məşhur sarayında yerləşir.

Elə həmin vaxt oğlu Həsənəli özünü sultan e'lan edərək, Təbrizi ələ keçirir. Azərbaycana dönən Cahanşah üsyançılarla sərt rəftar edir. Yalnız anasının himayədarlığı Həsənəlini e'dam cəzasından qurtarır. Ölkədən sürgün edilmiş Həsənəli atasının düşməni Uzun həsənin düşərgəsinə, buradan isə qardaşı Pirbudağın yanına Şiraza gəlir. Qardaşlar birləşib, Cahanşaha tabe olmadıqlarını e'lan edirlər. Bunu eşidən sultan 1462/3-cü ildə Şirazı mühasirəyə alaraq, işğal edir. Anaları bu dəfə də qardaşları xilas edir. Bundan sonra Cahanşah devlət idarəçiliyini oqlanları arasında bölüşdürür. Pirbudağa Bağdad, Mirzə Yusifə Fars, Qasımbəyə isə Kirman düşür.

Pirbudaq yenidən üsyan edib sultanlıq eşqi ilə atasının üzünə ağ olur. Cahanşah 1466-cı ildə Pirbudağın paytaxt e'lan etdiyi Bağdadı tutur və bu dəfə aman vermədən oğlunu e'dam edir. Həmin vaxtlarda gün-gündən möhkəmlənən və görkəmli sərkərdə və siyasi xadim Uzun Həsənin idarə etdiyi Ağqoyunlu dövləti formalaşırdı. Uzun Həsən tez-tez Cahanşahdan vassal asılılığında olan torpaqlara hücum çəkirdi. 1458-ci ildə o, Gürcüstana yürüş edir. Ərdəbil hakimlərinin də fəallığı artmaqda idi. Şah İsmayılın babası, məşhur şeyx Cüneydin xalq arasında nüfuzunun artması Cahanşahı narahat edirdi və odur ki, onu Ərdəbildən Diyarbəkirə sürgünə yollayır. Üstündən dörd il keçəndən sonra şeyx Ərdəbilə gəlir və Şir-vanşah Xəlilüllahla döyüşdə öldürülür. Bu arada Uzun Həsən Gürcüstan üzərinə yeni bir hücuma keçir və Ərzrumu tutur. Onun fəallaşdığını görən Cahanşah Osmanlı sultanının məsləhəti ilə qəti qərar verir. Qoşun toplayaraq, onu Ağqoyunluların paytaxtı Diyarbəkirə yönəldir. Lakin yaxın adamlarının tə'kidi ilə o, döyüşə girmir və qoşunu qışlamağa göndərir. Bundan istifadə edən Uzun Həsən 1467-ci ilin yazında Ermənistanın cənubundakı Muş düzənliyində qəflətən Cahanşahın qoşunlarına hücum çəkir və onu məğlub edir. Az sonra o, qoşunlarından xəbərsiz halda (Səncəq) Çubuqcur adlanan yerdə əyanları ilə ziyafət keçirən Cahanşahın üzərinə yeriyir və İskəndər adlı bir döyüşçü Cahanşahı öldürür.

Bu hadisə 1467-çi ilin 4 oktyabrında baş verir. Cahanşahın cəsədini Təbrizə gətirir və onu özünün tikdirdiyi "Göy məscid"də dəfn edirlər. Bir neçə şair Cahanşaha mərsiyələr də söyləyir. Qaraqoyunlu dövləti özünün 58-ci ilində beləcə məhv olur və Azərbaycan tarixində mühüm yer tutmuş görkəmli oğullarımızdan birinin ömrü beləcə gözlənilmədən kəsilir. Bu elə bir şəxsiyyət idi ki, özündə dövlət xadimi, diplomat, sərkərdə və şairə məxsus ən gözəl keyfiyyətləri birləşdirmişdi.

Cahanşah ticarət, sənətkarlıq, elm, incəsənət və mədəniyyətin inkişafı naminə çox işlər görmüşdür. Onun hakimiyyəti illərində Naxçıvan, Gəncə və xüsusilə də Təbriz kimi iri şəhərlərimiz çiçəklənmişdi. Onun əmri ilə 1456-cı ildə Təbriz şəhərində Azərbaycanın ən məşhur me'arlıq abidələrindən olan "Göy məscid" tikilir. Bundan əlavə həmin dövrdə bir ucdan ictimai və yaşayış binaları da tikilir.

"Göy məscid"in mərmərdən qurulmuş banası qeyri-adi dərəcədə közəl, parlaq və rənkarənk kaşı ilə bəzədilmişdi ki, bunun da Azərbaycan me'marlıqında indiyə qədər bənzəri yoxdur. Bütün bunlardan başqa Cahanşahın Azərbaycan ioeziyası tarixində də mühüm xidmətləri vardır və bunlar üzərində xüsusi dayanmağa dəyər.

Doğma Azərbaycan dilində gözəl şe'rlər yazmış Cahanşah ədəbiyyat tariximizdə "Həqiqi" təxəllüsü ilə tanınır. Yüksək təhsil görmüş Həqiqi Azərbaycan və fars dillərində gözəl qəzəllər, məsnəvi və rübailər yazırdı. 0, Şərq ədəbiyyatına dərindən bələd idi və özünü Nəsimi məktəbinin ardıcılı hesab edirdi. Həqiqi dahi fars şairi Əbdürrəhman Cami ilə dostluq münasibəti saxlayırdı. Cami onun "Divan"ının bədii və mə'nəvi keyfiyyətlərini yüksək qiymətləndirirdi. Öz şe'rlərindən birində o, bu divanı "xəzinə" adlandırmışdı.

"Divan"ının macərası da şairin həyatı qədər maraq doğurur. Tədqiqatçılar uzun müddət həmin divandan xəbərsiz olduqlarından onu itmiş zənn etmişdilər. Və yalnız 1961-ci ildə əlyazmanın sirri açıldı. Mə'lum oldu ki, Həqiqinin "Divan"ı uzun müddət İstambulda, türk sultanlarının saray kitabxanasında saxlanılıb. Sultan Əbdülhəmidin dövründə əlyazma kitabxanadan itmiş, bir müddət sonra isə Misirdə, İskəndəriyyə kitabxanasında tapılmışdır. Lakin sonradan buradan da yoxa çıxaraq, dünyanı gəzə-gəzə Londona gəlib çıxmışdır. Məşhur şərqşünas alim Minorski onunla burada tanış olub. Lakin əlyazma burada da qalmır. Nyu-Yorka, erməni kolleksiyaçısı Arutyun Qazaryanın şəxsi arxivinə düşən əlyazma buradakı başqa əsərlər kimi, onun vəsiyyətinə əsasən, Yerevan Uni-versitetinə gətirilir. Azərbaycan alimi Lətif Hüseynadə "Divan"ı burada tapmış və işləyərək, dərc etdirmişdir.

Həqiqi şərq fəlsəfəsinə də dərindən bələd idi. Şah olmasına baxmayaraq, o, Nəimi və Nəsiminin təbliğ etdiyi hürufiliyin fəal ardıcıllarından idi:
Vüsalını diləram kam ilən ze fəzli-ilah
Məni-şikəstəyə kami-vüsal beylə gərək.

Azərbaycan hürufizminin tədqiqatçısı Zümrüd Quluzadənin yazdığı kimi, "Həqiqinin poeziyası öz formasına görə, tamamilə hürufi mahiyyətdədir. 0, dəfələrlə hərflərin insan əməllərində, xüsusən də onun sifətində əks olunduğunu yazır. İnsan və onun surəti Qur'anı və Qur'an ayələrini təcəssüm etdirir:
Ey xətin səb'ül-məsani, vey ləbin mai-təhur,
Vey cəmalın pərtövindən sərbəsər aləmdə nur.

Yaradıcılığının aşkar hürufi mahiyyəti daşımasına baxmayaraq, maraqlıdır ki, Cahanşah Təbrizdə Nəiminin qızı başda olmaqla 500 hürufi e'dam etdirmişdi. Buradan da belə nəticəyə gəlmək olar ki, Həqiqini hürufizmdə cəlb edən ya münasib poetik formalar, yaxud da bə'zi hürufilərin yeritdiyi siyasətdə Teymurilərin əleyhinə yönəlmiş istiqamət olmuşdur.