میرزا جهانشاه حقیقی و اونون یئنی تاپیلمیش دیوانی!

ميرزا جاهانشاه توركمان قاراقويونلو سولاله سينين ايکينجي پاديشاهيدير. آتاسي قارا يوسوف همين سولاله نين بانيسي و باشچيسي ساييلير. تاريخده موظفرددين، قاراقويونلو و تورکمان آدي ايله مشهور اولان ميرزا جاهانشاه ادبيياتيميزدا حقيقي آدي ايله شؤهرت قازانميشدير. ايران و آزربايجان ادبيياتيندا گٶزه ل ايرث بيراخان بو گٶركه ملي شاعيريميز حاققيندا چوخ آز دانيشيليبدير. بو گونه قده ر ايراندا اونون حاققيندا هئچ بير شئي يازيلماييب، و بئله زنگين ايرثي اولان شاعير حاققيندا سوسولوبدور.

قارا يوسوف تيمور’ون اؤلوموندن سونرا سورييه ده اسارتدن آزاد اولور و آزربايجانداکي تورپاقلاريني گئري آلماق اوچون اؤلکه يه دؤنور. يولدا عاييله سي ماردينين حٶكومداري آرتوق اوغلو مجددين عيسا’نين قوناغي اولورلار. ميرزا جاهانشاه دوغولاندان سونرا هيجري 842-نجي ايلده (1405) آناسي ماردين حٶكومدارينا حؤرمت ائديب اوغلونون آديني ماردينشاه قويور. آتاسي بو آدين قادينلارا مخصوص اولدوغونو سؤيله ييب و اونو جاهانشاه´ا چئويرير.

قارا يوسوف تئزليکله آزربايجان و عراقي اله گئچيرير و اوغلانلاريني موختليف شهه رلره حٶكومران گؤنده رير. ميرزا جاهانشاه´ي دا اوشاق اولدوغونا باخماياراق سولطانيييه شهه رينه حاکيم ائدير. 1420-جي ايلده قارا يوسوف اوجان يايلاغيندا شاهروخ ايله دؤيوشده اؤلور. ميرزا جاهانشاه بو حاديثه دن خبردار اولاراق همه ن پايتاخت تبريز´ه آناسينين يانينا گلير. او، 1420- دن هيجري 905 (1467)-نجي ايله قده ر بوتون حياتيني قاراقويونلو حٶكومتينين مؤحکمله نمه سينه و مرکزي حٶكومت ياراتماغا صرف ائدير. او، آلتميش اوچ ايل حياتيني بير ياندان تئيمور’ون اوغلو شاهروخ ميرزا ايله، باشقا طرفدن قارداشلاري و اوغلانلاري ايله تاج – تاخت اوستونده ووروشماغا گئچيرير.

قاراقويونلولار حاققيندا تاريخي سندلر چخدور. همين دؤورده ياشايان عبدول رززاق سمرقندي، جاهانشاه’ين عدالت و گٶزه ل ايداره ائتمه سايه سينده، آزربايجان’ين و خوصوصن تبريز’ين چوخ ياخشي گوزراني اولدوغوندان يازسا دا باشقا تاريخچيلر جاهانشاه’ي چوخ دا آلقيشلاماييرلار.

جاهانشاه’ين اوغلو پيربوداق شيرازدا ناراحاتچيليق تؤره تدييي اوچون آتاسي اونا اؤيود نصيحت ائدير. او، گؤردوکلري عمللردن ال چکمه يير و جاهانشاه اونو ادب ائتمک اوچون شيرازا يولا چيخير. پيربوداق شوشتره و اورادان باغدادا قاچير. ميرزا جاهانشاه شيرازا گلير و اورادا امن امانليق يارادير. شيراز شاعيرلرينه بؤيوک حؤرمت گٶسته رير و اوزون موددت اورادا قالير. اورادا شاهروخ ميرزادان آلديغي 50000 قيزيل تنگه ني شاعيرلره بخش ائدير. سونرا اوغوللاريندان اولان يوسوف ميرزاني شيرازا حاکيم تعيين ائدير. تاريخچيلرين قئيدينه گؤره يوسوف ميرزا عاليم و شاعيرلره بؤيوک حؤرمت بسله يير و شيراز اهاليسي اونون سايه سينده مرحمت و عدالت ايچينده ياشاييرلار.

ميرزا جاهانشاه دؤورونده ياشاميش بير خئيلي عاليملردن، او جومله دن موينددين قاضيزاده، غيياثددين جمشيد، صدرددين دواني، صدرددين شيرازي و خاجه زاده کيمي عاليملردن درس آلميشدير. "زمانه سينين ان بؤيوک مدرسه لريني تيکميش. عرب شئعرينين چؤکدويو زامان و فارس شئعرينين اينحيطاطا اوغراديغي بو زاماندا او، شاعيرلره بؤيوک حؤرمت ائتميش و اؤزو ده شئعر يازميشدير". (ايسلام آنسي. آذري مادده سي)

قاضي نورددين مرعشي "مجاليس ال مومئنين" آدلي اثرينده بو سولاله نين بوتون حٶكومدارلاريني شيعي مذهب سايير. ميرزا جاهانشاه تبريزده مؤحتشم موظفرييه بيناسيني تيکديرير. بورادا اولان مدرسه ده عئلمه، ادبيياتا بؤيوک ماراق گٶسته ريلير.

ميرزا جاهانشاه اؤلومدن سونرا اونو بير روايته گؤي مسجيدده، باشقا روايته گؤره موظفرييه ده دفن ائديرلر.

ميرزا جاهانشاه حاققيندا اونون کاتيبي اولان ابوبکر تئهراني "کيتاب-ي ديياربکرييه" ده، حسن به ي روملو “احسن ال-تواريخ" ده دؤورون احوالاتيني يازميشلار. تورک عاليمي فاروق سومئر بوتون عربجه، فارسجا، تورکجه و سايير قايناقلاردان فايدالاناراق "قاراقويونلولار" آدلي موککمل اثر ياراتميشدير.

ميرزا جاهانشاه’ين تاريخي سيماسي آيدين اولسا دا، اونون ادبي حياتي آرخادا قاليبدير. ييرمينجي عصرين اه وللرينه قده ر اونون ياراديجيليغي حاققيندا شوبهه لر اولموشدور. نهايت 1924-جي ايلده شرقشوناس و. مينورسکي تايم ژورناليندا اونون لوندوندا اولان ديواني حاققيندا مقاله يازير. بئله ليکله حقيقي ايکينجي دفعه دونيايا گؤز آچير. مينورسکي سونرالار آرديجيل 1954-جي ايله قده ر حقيقي حاققيندا تدقيق آپارير [1]

حقيقي’نين، بو گونه قده ر، ايکي اليازماسي بيزه آشکار اولموشدو. بونلاردان بيري لوندون کيتابخاناسيندا و ايکينجيسي ايرواندادير.

لوندوندا مؤجود اولان ديوان نستعليق خططي ايله قنبر علي ايبن خوسروو ايصفاهاني طرفيندن هيجري 893 ايلده کؤچورولوبدور. بورادا شاعيرين فارسجا 118 غزلي، تورکجه 91 غزلي و 33 روباعيسي 86 واراقدا ساخلانيلير. بو اثرين آزربايجانجا [تورکجه] شئعرلري 1986-جي ايلده عاليملر ه. رحيموو، ل. حوسئينزاده و م. علييئوين تشببوثو ايله نشر اولونور [2]. بوندان باشقا باکيدا "آزربايجان کيلاسيک ادبييات کيتابخاناسي"نين 3-جو جيلدينده و “ گئچميشيميزدن گله ن سسلر" مجموعه سينده ده شئعرلرين بير حيصصه سي نشر اولونور.

ايکينجي نوسخه ماتاناداران قديم اليازمالار اينستيتوندا ساخلانيلير. همين نوسخه ني بورايا آمئريکادا ياشايان ميليانئر گولبانگييان اؤلوموندن سونرا باغيشلاميشدير. بو نوسخه نين ايلک و سون صحيفه سي اولماديغي اوچون کيمين طرفيندن گؤچورولمه سي آيدين دئييل. بورادا شاعيرين فارسجا 77 غزلي و تورکجه 60 غزلي داخيلدير. نوسخه نين 879-جي ايلده گؤچورولمه سي گومان ائديلير. بو نوسخه نين آزبايجانجا [تورکج] غزللري 1962-جي ايلده ايرواندا عاليم لطيف حوسئينزاده نين تشببوثو ايله نشر اولونور [3]

تذکيره لرده قئيد اولونور کي، شاعير اؤز حياتيندا ديوانينين موککمل بير نوسخه سيني شاعير عبدولرحمان جامييه هدييه گؤنده رير. جامي همين ديواني آلارکن اونون شئعرلريني آلقيشلايير و يازير:

همایون کتابی چو درجی ز دُر
رسید از گهرهای‌ تحقیق‌ پر
درو هم‌ غزل‌ درج‌ هم‌ مثنوی‌
زاسرار صوری‌ و هم‌ معنوی‌
شده‌ طالع‌ از مطلع‌ هر غزل
فروغ‌ طبـاشیر صبـح‌ ازل‌
زمقطع‌ چه‌ گویم‌ كه‌هرمقطعی‌
كه‌ فیض‌ابدرا بود منبعی‌
به‌ صورت‌ پرستان‌ كوی‌ حجاز
زشاه حقیقی‌ نشان‌ داده‌ باز

(دورر ايله دولو بير کيتاب اليمه چاتدي. اوندا عئلمين قيزيلي و آچيق معنالي غزل و مثنويلري ايله بولدور. غزلينين هر مطلعي سحرين دان ايشيغينا اوخشايير. شئع’رلرده اولان تعبيرلر جاويدان عؤمور اوچون بير قايناق کيميدير. حيجازدا اولان گٶزه للره دئيين کي، حقيقي آديندا بيري پئيدا اولونوبدور.)

بو شئعرده شاعيرين مثنوي نؤوعوندن صؤحبت گئدير کي، نوسخه لرين هئچ بيرينده يوخدور. دئمک شاعيرين باشقا ديواني اولماليدير.

بيزيم تئهران اونيوئرسيتئتينين مرکزي کيتابخاناسيندا الده ائتديييميز اوچونجو نوسخه ادبيياتيميز اوچون سئوينديريجي بير تاپينتي اولدو.

حقيقي ديوانينين اوچونجو نوسخه سي تومک-دا ساخلانيلير. گٶزه ل نستعليق خططي ايله يازيلان بو اليازمانين خططاطي و يازيلديغي ايل بللي دئييل. آنجاق بو نوسخه و لوندون نوسخه سي چوخ اوخشارديرلار و من گومان ائديره م کي، ائله بو نوسخه ده قنبرعلي طرفيندن يازيليبدير. بو نوسخه ده شاعيرين غزللري، مثنويلري و بير موستزادي مؤوجوددور. بو نوسخه ده فارسجا 90 مثنوي، 1 موستزاد،108 غزل و آزبايجانجا [تورکجه] 84 غزل، 31 روباعيسي داخيلدير. نوسخه نين اورتالاريندا مير فيضي مرعشي´دن دؤرد غزل داخيل اولوبدور. يازي ساياغي گٶسته رير کي، بو شئعرلر سونرالار بو نوسخه يه گؤچورولوبدور.

حقيقي´نين فارسجا شئعرلري مضمونجا و فورماجا او قده ر زگيندير کي، اونون ايکينجي رومي آدلانديرماق حقيقته اويقوندور. حقيقي، ديوانيني آللاهين آدييلا باشلايير. حض. موحممد، حض. آدم، حض. ايبراهيم، حض. موسادان سونرا جلالددين روميدن يازير و بو دا اونون رومييه بسله دييي حؤرمتي گٶسته رير. شمس-ي تبريزي، شئيخ ماحمود شبوستري، مؤولانا گولباري کيمي شاعير و فيلوسوفلارا شئعر ايتحاف ائتمه سي اونون عاليم و شاعيرلره بسله دييي حؤرمتي گٶسته رير، فارسجا "لئيلا و مجنون"، "فرهاد و شيرين" مثنويلري شئعرين ان پارلاق نومونه لري سايماق اولار. شئعرلرينده عربجه يازيلان ميصراعلار اونون عرب ديلينه و شئعرينه بلد اولدوغونون ثوبوتودور.

حقيقي’نين فارسجا شئعرلري رومينين تاثيري آلتيندا اولسا دا آزربايجانجا [تورکجه] يازديغي شئعرلر بير باشا نسيمي مکتبينين داوامچيسيدير. اه يه ر بيز، نسيمي’نين بير چوخ شاعيرلره تاثيريدن صؤحبت ائتسه ک ان باشدا حقيقي گلير. ائله بونا گؤره دير کي، حقيقي’نين بير چوخ شئعرلري نسيمي’نين ديوانلاريندا کيچيک فرقلرله (نسيمي تخللوصو ايل) کؤچورولوبدور. حوسئينزاده يازير حقيقي’نين "ائي خط-و خالين کلاموللاه، هم اومم اول-کيتاب، حسرتيندن ديدئ-يي عوششاق اولوبدور غرق-ي آب" مطلعلي غزلي يانليش اولاراق نسيمي’نين شئعرلري ايچه ريسينده داخيل ائديلميشدير[4]

بيزيم آراشديرماميز گٶسته رير کي، حقيقي’نين اون بير غزلي و اوچ روباعيسي نسيمي’نين موختليف اليازما ديوانلاريندا "نسيمي" تخللوصو ايله اونا منسوب اولونوبدور. حقيقي و نسيمي’نين شئعرلرينده ايفاده لر، سؤزلر، ترکيبلر و ايدئيا فيکيري او قده ر ياخيندير کي، اونلاري بير-بيريندن آييرماق خئيلي چتيندير. حتتا او دؤورون يازي و قيرافيکا اوخشارليغي و خوصوصيتلري عئينيدير. حقيقي’نين شئعرلرينده ائله بير شئعر يوخدور کي، نسيميده اونا اوخشاري اولماسين.

************

[1] مينورسکي، جاهانشاه قاراقويونلو و اونون شئعرلري، Bulletin of School of Oriental and African Studies (BSOAS), London, 1954, 17-2, s.293

[2] جاهانشاه حقيقي، سئچيلميش اثرلري، ترتيب، موقدديمه و لوغتين مو´لليفلري: ابولفظ رحيموو، لطيف حوسئينزاده، مايل علييئو، باکي، يازيچي، 1986

[3] حقيقي. شئعرلر. کيتابين ترتيبي و شرحلري فيلولوژي عئلملر ناميزدي، دوسئنت لطيف حوسئينزاده، هاياستان نشريياتي، ايروان، 1966

[4] حقيقي. شئعرلر. کيتابين ترتيبي و شرحلري فيلولوژي عئلملر ناميزدي، دوسئنت لطيف حوسئينزاده، هاياستان نشريياتي، ايروان، 1966، س.19-20

Mirza Cahançah Həqiqi və onun yeni tapılmış divanı

Mirza Cahanşah Türkman Qaraqoyunlu sulaləsinin ikinci padişahıdır. Atası Qara Yusuf həmin sulalənin banisi və başçısı sayılır. Tarixdə Müzəffərəddin, Qaraqoyunlu və Türkman adı ilə məşhur olan Mirza Cahanşah ədəbiyyatımızda Həqiqi adı ilə şöhrət qazanmışdır. İran və Azərbaycan ədəbiyyatında gözəl irs bıraxan bu görkəmli şairimiz haqqında çox az danışılıbdır. Bu günə qədər İranda onun haqqında heç bir şey yazılmayıb, və belə zəngin irsi olan şair haqqında susulubdur.

Qara Yusuf Timur’un ölümündən sonra Suriyədə əsarətdən azad olur və Azərbaycandakı torpaqlarını geri almaq üçün ölkəyə dönür. Yolda ailəsi Mardinin hükümdarı Artuq oğlu Məcəddin İsa’nın qonağı olurlar. Mirza Cahanşah Cahanşah doğulandan sonra hicri 842-nci ildə (1405) anası Mardin hükümdarına hörmət edib oğlunun adını Mardinşah qoyur. Atası bu adın qadınlara məxsus olduğunu söyləyib və onu Cahanşaha çevirir.

Qara Yusuf tezliklə Azərbaycan və İraqı ələ geçirir və oğlanlarını müxtəllif şəhərlərə hükümran göndərir. Mirza Cahanşahı da uşaq olduğna baxmayaraq Sültaniyyə şəhərinə hakim edir. 1420-ci ildə Qara Yusuf Ucan yaylağında Şahrux ilə döyüşdə ölür. Mirza Cahanşah bu hadisədən xəbərdar olaraq həmən paytaxt Təbrizə anasının yanına gəlir. O, 1420- dən hicri 905 (1467)-nci ilə qədər bütün həyatını Qaraqoyunlu hükümətinin möhkəmlənməsinə və mərkəzi hükümət yaratmağa sərf edir. O, altmış üç il həyatını bir yandan Teymur’un oğlu Şahrux Mirza ilə, başqa tərəfdən qardaşları və oğlanları ilə tac – taxt üstündə vuruşmağa geçirir.

Qaraqoyunlular haqqında tarixi sənədlər coxdur. Həmin dövrdə yaşayan Abdul Rəzzaq Səmərqəndi, Cahanşah’ın ədalət və gözəl idarə etmə sayəsində, Azərbaycan’ın və xusussən Təbriz’in çox yaxşı güzəranı olduğundan yazsa da başqa tarixçilər Cahanşah’ı çox da alqışlamayırlar.

Cahanşah’ın oğlu Pirbudaq Şirazda narahatçılıq törəddiyi üçün atası ona öyüd nəsihət edir. O, gördükləri əməllərdən əl çəkməyir və Cahanşah onu ədəb etmək üçün Şiraza yola çıxır. Pirbudaq Şüştərə və oradan Bağdada qaçır. Mirza Cahanşah Şiraza gəlir və orada əmnəmanlıq yaradır. Şiraz şairlərinə böyük hörmət göstərir və uzun müddət orada qalır. Orada Şahrux Mirzadan aldığı 50000 qızıl Tənkəni şairlərə bəxş edir. Sonra oğullarından olan Yusuf Mirzanı Şiraza hakim təyin edir. Tarixçilərin qeydinə görə Yusuf Mirza alim və şairlərə böyük hörmət bəsləyir və Şiraz əhalisi onun sayəsində mərhəmət və ədalət içində yaşayırlar.

Mirza Cahanşah dövründə yaşamış bir xeyli alimlərdən,o cümlədən Muinəddin Qazizadə, Qiyasəddin Cəmşid, Sədəddin Dəvani, Sədrəddin Şirazi və Xacəzadə kimi alimlərdən dərs almışdır. “Zəmanəsinin ən böyük mədrəsələrini tikmiş. Әrəb şe’rini çökdüyü zaman və Fars şe’rinin inhitata uğradığı bu zamanda o, şairlərə böyük hörmət etmiş və özü də şe’ir yazmışdır”. (İslam Ansi. Azəri maddəsi)

Qazi Nurəddin Mərəşi “Məcalis əl mümenin” adlı əsərində bu sülalənin bütün hükümdarlarını Şii məzhəb sayır. Mirza Cahanşah Təbrizdə möhtəşəm Müzəffəriyə binasını tikdirir. Burada olan mədrəsədə elmə, ədəbiyyata böyük maraq göstərilir.

Mirza Cahanşah ölümdən sonra onu bir rəvayətə Göyməsciddə, başqa rəvayətə görə Müzəffəriyədə dəfn edirlər.

Mirza Cahanşah haqqında onun katibi olan Әbubəkir Təhrani “Kitabi Diyarbəkriyə”də., Həsənbəy Rumlu “Әhsən əl-təvarix”də dövrün əhvalatını yazmışlar. Türk alimi Faruk Sumer bütün Әrəbcə, Farca, Türkcə və sair qaynaqlardan faydalanaraq “Qaraqoyunlular” adlı mükkəməl əsər yaratmışdır.

Mirza Cahanşah’ın tarixi simasi aydın olsa da, onun ədəbi həyatı arxada qalıbdır. Yirminci əsrin əvvəllərinə qədər onun yaradıcılığı haqqında şübhələr olmuşdur. Nəhayət 1924-ci ildə şərqşünas V. Minorski Time jurnalında onun Londonda olan divanı haqqında məqalə yazır. Beləliklə Həqiqi ikinci dəfə dünyaya göz açır. Minorski sonralar ardıcıl 1954-ci ilə qədər Həqiqi haqqında tədqiq aparır [1].

Həqiqi’nin,bu günə qədər, iki əlyazması bizə aşkar olmüşdü. Bunlardan biri London kitabxanasında və ikincisi İrəvandadır.

Londonda möcüd olan divan nəstə’liq xətti ilə Qənbər Әli ibn Xosrov İsfahani tərəfindən hicri 893 ildə köçürülübdür. Burada şairin Farsca118 qəzəli, Türkcə 91 qəzəli və 33 rubaisi 86 varaqda saxlanılır.

Bu əsərin Azərbaycanca [Türkcə] şe’irləri 1986-ci ildə alimlər Ә. Rəhimov, L. Hüseynzadə və M. Әliyevin təşəbbüsü ilə nəşr olunur [2]. Bundan başqa Bakıda “Azərbaycan kilasik ədəbiyyat kitabxanası”nin 3-cü cildində və “ Geçmişimizdən gələn səslər” məcmüəsində də şe’irlərin bir hissəsi nəşr olunur.

İkinci nüsxə Matanadaran qədim əlyazmalar institunda saxlanılır. Həmin nüsxəni buraya Amerikada yaşayan milyaner Gülbangiyan ölümündən sonra bağışlamışdır. Bu nüsxənin ilk və son səhifəsi olmadığı üçün kimin tərəfindən göçürülməsi aydın deyil. Burada şairin Farsca 77 qəzəli və Türkcə 60 qəzəli daxildir. Nüsxənin 879-ci ildə göçürülməsi guman edilir. Bu nüsxənin Azəbaycanca [Türkcə] qəzəlləri 1962-ci ildə İrəvanda alim Lətif Hüseynzadənin təşəbbüsü ilə nəşr olunur [3].

Təzkirələrdə qeyd olunur ki, şair öz həyatında divanının mükkəməl bir nüsxəsini şair Әbdulrəhman Camiyə hədiyə göndərir. Cami həmin divanı alarkən onun şe’rlərini alqışlayır ve yazır:

همایون کتابی چو درجی ز دُر
رسید از گهرهای‌ تحقیق‌ پر
درو هم‌ غزل‌ درج‌ هم‌ مثنوی‌
زاسرار صوری‌ و هم‌ معنوی‌
شده‌ طالع‌ از مطلع‌ هر غزل
فروغ‌ طبـاشیر صبـح‌ ازل‌
زمقطع‌ چه‌ گویم‌ كه‌هرمقطعی‌
كه‌ فیض‌ابدرا بود منبعی‌
به‌ صورت‌ پرستان‌ كوی‌ حجاز
زشاه حقیقی‌ نشان‌ داده‌ باز

(Dür ilə dolu bir kitab əlimə çatdı. Onda elmin qizli və açıq mə’nali qəzəl və məsnəviləri ilə boldur. Qəzəlinin hər mətləyi səhərin dan ışığına oxşayır. Şe’rlərdə olan təvirlər cavidan ömür üçün bir qaynaq kimidir. Hicazda olan gözəllərə deyin ki, Həqiqi adında biri peyda olunubdur.)

Bu şe’rdə şairin məsnəvi növündən söhbət gedir ki, nüsxələrin heç birində yoxdur. Demək şairin başqa divanı olmalıdır.

Bizim Tehran Universitetinin Mərkəzi Kitabxanasında əldə etdiyimiz üçüncü nüsxə ədəbiyyatımız üçü sevindirici bir tapıntı oldu.

Həqiqi Divanının üçüncü nüsxəsi TÜMK-da saxlanılır. Gözəl nəstə’liq xətti ilə yazılan bu əlyazmanın xəttatı və yazıldığı il bəlli deyil. Ancaq bu nüsxə və London nüsxəsi çox oxşardırlar və mən guman edirəm ki, elə bu nüsxə də Qənbərəli tərəfindən yazılıbdır. Bu nüsxədə şairin qəzəlləri, məsnəviləri və bir müstəzadı mövcüddür. Bu nüsxədə Farsca 90 məsnəvi, 1 müstəzad,108 qəzəl və Azəbaycanca [Türkcə] 84 qəzəl, 31 rubaisi daxıldır. Nüsxədin ortalarında Mir Feyzi Mərəşidən dörd qəzəl daxil olubdur. Yazı sayağı göstərir ki, bu şe’rlər sonralar bu nüsxəyə göçürülübdür.

Həqiqinın Farsca şe’rləri məzmunca və formaca o qədər zəgindir ki, onun ikinci Rumi adlandırmaq həqiqətə uyqundur. Həqiqi, Divanını Allahın adıyla başlayır. Hz. Mohəmməd, Hz. Adəm, Hz. İbrahim, Hz. Musadan sonra Cəlaləddin Rumidən yazır və bu da onun Rumiyə bəslədiyi hörməti göstərir. Şəms-i Təbrizi, Şeyx Mahmud Şəbüstəri, Mövlana Gülbari kimi şair və filosoflara şe’r ithaf etməsi onun alim və şairlərə bəslədiyi hörməti göstərir, Farsca “Leyli və Məcnun”, “Fərhad və Şirin” məsnəviləri şe’rin ən parlaq nümünələri saymaq olar. Şe’rlərində Әrəbcə yazılan misralar onun Әrəb dilinə və şe’rinə bələd olduğunun sübütüdür.

Həqiqi’nin Farsca şe’rləri Ruminin tə’siri altında olsa da Azərbaycanca [Türkcə] yazdığı şe’rlər bir başa Nəsimi məktəbinin davamçısıdır. Әyər biz, Nәsimi’nin bir çox şairlәrә tә’siridən söhbət etsək ən başda Hәqiqi gəlir. Elə buna görәdir ki,Heqiqi’nin bir çox şe’rlәri Nәsimi’nin divanlarında kiçik fәrqlәrlә (Nәsimi tәxәllusu ilә) köçürulübdür. Hüseynzadə yazır Hәqiqi’nin “Ey xәtt-ü xalın kәlamüllah, hәm ümm ül-kitab, hәsrәtindәn dide-yi üşşaq olubdur qәrq-i ab” mәtlә’li qәzәli yanlış olaraq Nәsimi’nin şe’rlәri içәrisindә daxil edilmışdir[4].

Bizim araşdırmamız göstәrir ki, Hәqiqi’nin onbir qәzәli ve üc rubaisi Nәsimi’nin müxtәlif әlyazma divanlarında “Nәsimi” tәxәllüsü ilә ona mәnsüb olunubdur. Hәqiqi vә Nәsimi’nin şe’rlәrindә ifadәlәr, sözlәr, tәrkiblәr vә ideya fikiri o qәdәr yaxındır ki, onları bir-birindәn ayırmaq xeyli çәtindir. Hәta o dövrün yazı vә qırafika oxşarlığı vә xüsusiyyәtlәri eynidir. Hәqiqi’nin şe’rlәrindә elә bir şe’r yoxdur ki, Nәsimidә ona oxşarı olmasın.

************

[1] Minorski, Cahanşah Qaraqoyunlu və onun şe’rləri, Bulletin of School of Oriental and African Studies (BSOAS), London, 1954, 17-2, s.293

[2] Cahanşah Həqiqi, seçilmiş əsərləri, Tərtib, müqədimə və lüğətin müəllifləri: Әbülfəz Rəhimov, Lətif Hüseynzadə, Mail Әliyev, Bakı, Yazıçı,1986

[3] Hәqiqi. Şe’rlәr. Kitabın tәrtibi vә şәrhlәri filoloji elmlәr namizәdi, dosent Lәtif Hüseynzadә, Hayastan nәşriyyatı,Yerevan, 1966

[4] Hәqiqi. Şerlәr. Kitabın tәrtibi vә şәrhlәri filoloji elmlәr namizәdi, dosent Lәtif Hüseynzadә, Hayastan nәşriyyatı, Yerevan, 1966, s.19-20