Saturday, March 04, 2006



گؤي مسجيد (مسجد كبود) از آثار جهانشاه به همت و نظارت جان بيگم خاتون، زن جهانشاه بن قرايوسف قره قويونلو، پايان يافته است.

رقيه پورحبيب

تاريخچه

مسجد جهانشاه يا گوي مسجيد (مسجد كبود) از آثار ابوالمظفر جهانشاه بن قرا يوسف از سلسله تركمانان قراقويونلو مي باشد كه در870 هجري به همت و نظارت جان بيگم خاتون، زن جهانشاه بن قرايوسف قره قويونلو، پايان يافته است.

در كتابهاي تاريخي، اين بناي باشكوه را «عمارت مظفريه» خوانده اند كه مورد توجه ابوالمظفر يعقوب بهادر خان قرار گرفت. در اين روزگار تبريز در نهايت آباداني و رونق بود. در نيمه اول قرن يازدهم هجري، كاتب چلبي و اوليا چلبي جهانگردان ترك عثماني و در نيمه دوم همين قرن، تاورنيه و شاردون جهانگردان فرانسوي از اين مسجد ديدن كرده بودند. كاتب چلبي در تاريخ جهان نما مي نويسد: «درگاه مسجد جهانشاه بلندتر از طاق كسري است. بنايي عالي است كه با كاشيهاي زيبا آراسته شده، گنبدهاي بلندي دارد.... جامع دل انگيزي است كه هر كس داخل شود دلش اجازه بيرون شدن را نميدهد. ليكن شيعيان غالب‍ا از رفتن بدان مسجد خودداري ميكنند. اين بنا با كاشيهاي زيبا آراسته شده، گنبدهاي بلندي دارد و همه در و ديوار آن با كاشيهاي رنگارنگ زينت يافته است»

مادام ديولافوا جهانگرد فرانسوي مي نويسد: «شهر تبريز ابنيه قديمي زيادي ندارد اما آنچه باقي مانده شايان توجه است بهترين نمونه آن مسجد كبود است كه در قرن 15 ميلادي در زمان جهانشاه قره قويونلو ساخته شده است. متاسفانه گنبد اين بناي بي نظير به واسطه زلزله خراب شده و قسمتي از ديوارها را نيز با خود فرو ريخته است. اين مسجد حياط بزرگي داشته كه در اطراف آن طاق نماهاي جالب توجهي بوده و در مركز آن حوض بزرگي براي وضو گرفتن وجود داشته است«

انگيزه ايجاد اين مسجد را به خاطر علاقه جهانشاه قراقويونلو به مذهب شيعه ياد كرده و مي نويسد: «اين شخص دوستدار خاندان نبوت و عصمت و طهارت بوده است. در تمام كاشيكاريهاي بي نظيرش، عبارت(علي ولي الله) و اسامي مقدس حسينين سلام الله عليها به اشكال مختلف، زينت بخش ديوارها بوده است. سنگفرش كف اين بنا بسيار باشكوه و خوش منظره بوده كه هنوز هم آسيب نديده است. درب ورودي مسجد به دهليز يا كفشكن باز مي شود. مسجد مركزي بزرگ در جنوب دهليز واقع شده است. اين مسجد به شكل مربع و طول هر ضلع آن شانزده و نيم متر است. گنبد فيروزه گون بزرگ و بسيار معروف مسجد كبود در بالاي اين قسمت قرار داشت. اين گنبد بود كه مسجد را به فيروزه اسلام مشهور ساخته بود.

متاسفانه پس از زلزله وحشتناك تبريز به سال 1192 هجري، تمام سقف مسجد فرو ريخته و خس و خاشاك فراواني چون پوشاكي ستبر روي آنها را فرا گرفته و مرمر محراب بي نظير آن از وسط شكسته و به روي خاك افتاده بود.»

در صحن و محل عمارات ضميمه مسجد كبود، دبستان جهانشاه و موزه آزربايجان برپاست كه در سال 1337 ساخته شده و اكنون يكي از مراكز ديدني و تاريخي تبريز مي باشد. موزه مشروطيت مهمترين قسمت موزه آزربايجان است.

معماري مسجد

نماي روبروي مسجد با سردرب كاشيكاري شده، شكوه و جلال بخصوصي دارد. مصالح بنا آجري است. سنگهاي ساختماني نادري در آن به كاررفته است. از بقاياي مسجد معلوم مي شود كه آجرها با گچ بند كشي شده است. صحن مربع شكل، حوضي براي وضو، شبستانهاي اطراف براي درس و همچنين پناهگاه مستمندان، مسجد را تشكيل مي دادند. در قسمت جلوي صحن و رو به قبله، بناي اصلي مسجد به پا شده كه محوطه اي محصور، پوشيده و مربع شكل است. فاصله پايه هاي سقف ضربي آن، 12 متر است كه بر روي چهار پايه يك محوطه مربع شكل قرار دارد. بالاي اين بنا گنبدي قرار داشت كه از آجر ساخته شده بود، كه ريخته است. تزيينات دل انگيز و زيباي متنوع به داخل مسجد اختصاص دارد. كف مسجد كاشيهاي براق داشت. شبستان بزرگ محاط به رواق هاي به هم پيوسته است و از سه سو با طاقنماهايي به رواقهاي اطراف خود ارتباط دارد. اين شبستان با سقفي ضربي پوشيده شده است كه قطر دهانه آن 17 متر است. تنها خصوصيت جالب اين گنبد ساخت آن برروي چهارپايه مربعي است كه اين مربع خود به خود به تقارن و تجانس در درون مسجد مي انجامد لذا عظمت و زيبايي مسجد را كه طي قرون مختلف به نامهاي مختلف خوانده شده است بايد به لحاظ معماري خاص آن دانست.

اگر نمازگاه را كه شامل محراب نيز است از بناي اصلي جدا كنيم، مربعي به طول 30 متر به وجود مي آيد. آنچه در ابتدا به چشم ناظر مي خورد، بزرگي و پهناي سردر است كه با ديگر قسمتهاي بنا هماهنگ نيست. ارتفاع سردر دو برابر پهناي آن است اما خطاي چشم در ارزيابي عمودي و افقي آن را مرتفع تر و بلندتر نشان مي دهد. سر در با ويژگيهاي خاص خود به سه قسمت تقسيم شده است؛ دو پايه بزرگ كه طاق ضربي روي آنها زده شده و در وسط دو پايه محل استقرار درب ورودي است. حاشيه طاق سردر را ستون مارپيچي ممتد تشكيل مي دهد. همه هنرها در كار تزيين اين سردر به كار گرفته شده است. اين مسجد گلدسته ندارد. احتمالا محل دو گلدسته مسجد در انتهاي دو ديوار جلويي بود، زيرا گذشته از اين كه هيچ گونه محل ريزش، پايه و پله اي براي صعود به گلدسته در محل نزديك سردر مشاهده نمي شود، تمركز سردر عظيم با دو گلدسته مرتفع ظرافت و عظمت خاصي به بنا مي داد كه با هنر سازندگانش مغايرت داشت و حتي كمترين اعتباري نمي توانست در معيارهاي معماري داشته باشد.

مرمت و تعمير بنا

در مورد بناهاي تاريخي، همواره هدف اصلي و اساسي مرمت است. روش كار در مرمت مسجد كبود به اين صورت مي باشد كه قسمتهاي تخريب شده بعد از اينكه زير سازي و سفيد كاري گرديد طرحها و كتيبه ها و امثال اينها بازيابي شده و سپس بر روي ديوار منتقل مي شود و بعد از شيارزني، دور خطوط رنگ آميزي شده و در انتها با لايه پارالوييد تثبيت مي شود. از سال 1376 مرمت نقش و نگار و از آبان ماه 1377 مرمت كتيبه ها آغاز و تا به حال نيز ادامه داشته است. در شبستان اصلي چهار پايه كتيبه هاي هفت پايه تكميل و دوباره نويسي شده است. طرحهاي گره بندي اضلاع هر پايه تقريبا 60%مرمت شده است. طرحهاي لچك و ترنج چهار گوشه شبستان اصلي 90%مرمت شده است. كتيبه هاي فوقاني لچك و ترنج نيز 70%مرمت شده است. بقيه كار به صورت كادر بندي پيشرفته است. كاشيهاي شش گوشه لانه زنبوري به كار....

0 Comments:

Post a Comment

<< Home