Thursday, October 18, 2007



جهان شاه´ين تبريز ده ‌كي ساراييندا اويغور يازيسي ايله يازيلميش ((اوغوز تاريخي))

((اوغوزلارين داستان لاري)) (1)
يازان: پروفسور فاروق سومر
كؤچوره ‌ن: همت شهبازي

مقاله لر ((اوغوزلار)) كيتابينين 3- نجو حيصصه سيندن كيريل اليفباسيندان كؤچورولوب: اوغوزلار، پروفئسور فاروق سومئر، تورك ديليندن ترجومه ائده‌ ن: راميز عسگر، باكي 1992، يازيچي نشرياتي

اوغوزلارين اؤزديللرينده يازيلميش ايلك ميللي داستانلاري دده قورقود داستانلاريدير. بو داستانلار سون عصرلره قده‌ ر آنادولو و ايران توركلري آراسيندا سئويله ره ك دينله نميش، اوخونموش و آنادولو توركلرينين آتالاري اوغوزلارا قارشي داها درين بير باغليليق دويمالارينا سبب اولموشدور. بئله كي، 15- نجي عصرده توركييه ده گئينش ياييلمش اوغوزچولوق جريانينين مووجودلوغو گؤز قاباغيندادير.

لاكين 17-نجي عصردن ائعتيبارن بو داستانلار توركييه ده اهمييتيني ايتيرمه يه باشلادي. اوزانلارين يئريني آشيقلار آلدي. بونلار ايسه يئني بير داستان ترننوم ائديرديلر. بو يئني داستان جنگاور و يا جلالي كوراوغلونون ماجرالاريندان بحث ائديردي بونون 16-نجي عصرين سونلاريندا قديم ايجتيماعي قورولوشون داغيلماسي ايله ياخيندان علاقه دار اولدوغو شوبهه سيزدير. قديم ايجتيماعي قورلوشون داغيلماسي ايله يالنيز دده قورقود داستانلاري اؤز اهمييتيني ايتيرميش، دٶولت ده ضعيفله ميش، تورك خالقي ايسه يوخسول و ميسكين بير جمعييت حالينا دوشموشدور. ائله كوراغلو دا بو جمعييتين داستانيدير. كوراوغلو داستاني 17-نجي عصر ده ايران توركلري آراسيندا ياييلاراق اونلار طرفيندن ده رغبتله قاراشيلاندي. او درجه ده رغبتله قاراشيلاندي كي اونلارين ميللي داستانلاري سوييه سينه يوكسه لدي. مذهب فرقي، قانلي حرب‌لر آنادولو و ايران توركلرينين موشترك عنعنه بيرليييني داوام ائتديرمه لرينه انگل اولا بيلمه ميشدير. كوراوغلويا قارشيليق اولاراق اوردان دا توركييه يه (( اصلي و كرم))، ((آرزو- قنبر))، ((عاشيق قريب)) كيمي خالق رومانلاري گلميشدير.

خزر آرخاسي توركمنلرينه گلينجه، اونلار آراسيندا قديمدن بري ((اوغوزنامه) لرين مووجود اولدوغو و بونلاردا دده قورقود ايله سالورقازانا عاييد موهوم بحثلرين اولدوغونو آيدين گؤردويوموز حالدا، اليميزده كي دده قورقود داستانلارينين همين توركمنلر طرفيندن تانينماديغي نظره چارپير. بونونلا بئله كوراوغلو داستاني توركمنلر آراسيندا قيسمن بير زاماندا ياييلميش و اونلارين دا ميللي داستاني اولاراق منيمسه نيلميشدير. بئله ليكله، گه ره ده‌ لي جلالي اولان كوراوغلو آلي رٶوشنين شخصييتي اطرافيندا تشكل تاپان بو داستان، دده قوقود داستانلاري كيمي، اوغوز تورك لرينين، باشقا جور دئسه ‌ك، غرب تورك‌لرينين اوچ آيري اؤلكه ده ياشايان نوه ‌لرينين موشترك ميللي داستانلاري وصفيني قازانميشدير. بوردا ((جامع التواريخ))ده كي ((توركلرين تاريخ و اوغوزون جهانگيرلييينين حيكايه‌ سي))ني و اويغورجا ((اوغوز كاغان داستاني)) نين ‌دا ايراندا ائلخاني دٶورونده، قازان خان و يا خلفي زامانيندا يازيلديغينا قطعن شوبهه ائتميريك.

بو اثرين باشقابير يئرده، خصوصيله ده اؤيغور اؤلكه سينده يازيلماسي مومكون دئييلدير. چونكو اونون يازيلماسينا سبب اولان معنوي هاوا آنجاق ايرانداكي ائلخاني سارايي و اونون اطرافيندا نظره چارپير. بو معنوي هاواني قووه تلي بير توركچولوك شوعورودور. اساسن هر ايكي اثرين اهمييتي ده، بيزجه بوردا، يعني بئله بير شوعورون مووجودييتيني گؤسته رميش اولمالاريندادير. عكس تقديرده، اونلار نه حقيقي داستان وصفلريني، داشييابيله ر، نه ده تاريخي منبع اولماق باخيميندان ده يه رلي ساييلابيله رلر.

بونلاردان ((جانع التواريخ))ده كي ((توركلرين تاريخي و اوغوزون جهانگيرلييينين حيكايه ‌سي)) اويغورجا داستانين ايسلامي بير گؤروش ايله ايشله نميش وئرسياسيندان باشقا بير شئي دئييلدير(1) بو سببدن اويغورجا ((اوغوز)) داستاني ايله علاقه ‌دار اولاراق بيزيم اصل ماراق ائتديييميز خصوص داستانين ‌هارادا سونا بيتمه سيدير. اينديكي شراييطده بو سوالا جاواب تاپماق غئير-ي مؤمكوندور. هر ايكي اثر بيزه بو توركچولوك شوعورونون ماهييتي حاققيندا اولدوقجا آيدين بير فيكير وئرمكده دير. آنلاشيلديغينا گؤره بو شوعوردن اساسلاري بونلاردير:

الف: اوغوزخاندان اثرين يازيلديغي دٶوره قده ‌ر تورك عالميني آدلاري ذيكر ائديله ن بو خالقلار تمثيل ائتمكده‌ دير: اوغوز (تركمن)، اويغوز، قيپچاق، قانلي، كارلوك، كالاچ.

ب: تورك‌لرين ده قديم زامانلاردا ياشاميش مونقوللارين چنگيزخاني كيمي، جهانگير حٶكمدارلاري واردير. بو جهانگير حٶكمدارلارين آدي اوغوز كاغان و ياخود خان دير.

ج: تورك دونياسي اوغوز خانين بؤيوك فوتوحاتلاري نتيجه سينده مئيدانا گلميشدير. يعني تورك خالقلارينين بئش-بالاق بؤلگه سيندن قارا دنيزين شومالينا و آدالار دنيزينه قده ‌ر ياييلميش اولمالاري اوغوز خانين فتحي ايله باغلي دير.

د:اوغوزلار اوغوز خانين 24نوه سيندن تؤره ميشلر. اويخورلار اوغوز خانين اؤز خالقي و يا اونا اطاعت ائده ن توركلردير. قيپچاق، قانلي، كارلوك و كالاچلار دا اوغوز خانين به ي ‌لريندن تؤره ميشلر.

5) ((تورك لرين تاريخي)) فصلينده اوغوز خان خالقيني حق دينينه قوووشدورماق اوچون تانري طرفيندن گؤنده ريلميش بير پئيغمبر- حٶكمدار اولاراق گؤسته ريلير. بئله ليكله،هم خالقين آللاهين دينيني گتيرميش،هم ده بٶيوك فتح ائتميش بير پئيغمبر- حٶكمدارا صاحيب اولماقلا توركلرين مونقوللار و عرب‌لر قده ‌ر شرفلي حتتا اونلاردان داها شرفلي و اؤستون بير خالق اولدوقلاري ايفاده ائديلميشدير. هر ايكي اثرده تورك و مونقوللارين منشايي بحثينده توركمنلره ان شرفلي مٶوقئع وئريلمه‌ سي، بو ساحه ده اونلارين داها فععال چاليشملاري ياله ايضاح ائديله بيلمه ز. اصلينده توركمنلره منسوب شخصلرين، اويغوبخش لري (؟) كيمي، بو چاليشمالارا قوشولمالارينا دا تام امين دئييليك. ديگر طرفدن توركمنلرين مونقوللار آراسيندا اويغورلار قده‌ ر ائعتبارلي مٶوقئعه صاحيب اولماديقلاري دا بير حقيقتدير. آنجاق او زامانلار آچيقجا گؤرونه ن منظره بو ايدي كي، توركمنلر مانقيشلاقدان آدلار دنيزينه قده‌ ر اوزانان گئنيش بير ساحه ده اؤز قٶومي وارليقلاريني قووه تله موحافيظه ائديب ياشاييرديلار. ديگر طرفدن ياخينليقدا سلجوق خانداني ايداره سينده بؤيوك بير ايمپاراتورلوق قورولموشدو. حالبو كي ديگر تورك خالقلاري نه اؤز وارليقلاريني قورويا بيلميش نه ده توركمنلر كيمي پارلاق بير مٶوقئعه صاحيب اولابيلميشديلر. اونا گؤره ده توركمنلر اؤز وارليقلاريني قووه تله موحافيظه ائتمه لري نتيجه سينده و بو اثر لرده اؤزلرينه وئريه ن ان شرفلي مٶوقئعه لاييق بير شكيلده دونيا تاريخي ميقياسيندا بؤيوك روللار اويناماقدا داوام ائتميشلر.

ائلخاني سارايي و احاطه سينده باشلايان توركچولوك شوعورو آنادولودا اوغوزچولوق شوعورو شكلينده 17- نجي عصره قده‌ ر سورموشدور. بو شوعورون عوثمانلي خاندانينين سيياسي ناييلييتلرينده رول اوينايان باشليجا معنوي عاميللردن بيري اولدوغونو سٶيله‌ مك، هر حالدا يانليش بير گؤروش ساييلابيلمه ز. يازيچي عوثمان قاضي´يه حصر ائتدييي شئعرينده بو شوعور معنوي بير عاميل اولاراق گٶرونمورمو؟:

عوثمان، ار طوغرول اوغلوسان
اوغوز، قاراخان نسلي سه ن
حاققين بير كمتر قولوسان
ايستامبولو آل، گولزار ائت!

اصلينده داها اه ووللرده بيلديريلدييي كيمي، عوثمانلي خانداني اوغوزخانين نسليندن يارانديغينا و اٶزونو قايي بويوندان سايماغا چوخ اهمييت وئرميشدير. قايي دامغاسيني عاييله نين رسمي گئربي قبول ائتميش، شاهزاده لره اوغوزخان و قورقود كيمي آدلار قويموشدور. بوندان مقصد يالنيز خاندانين اؤز آتالاري اولان اوغوزلارا قارشي دويدوغو باغليليق ايله دئييل خالقين بو ساحه د ه‌كي حسساسليغي، شرقده ‌كي قاراقويونلو و خوصوصيله آغ قويونلو خانداني ايله مئيدانا چيخان سيياسي رقابت- ايله ده علاقه دار ايدي. چونكو اه وولجه دئييلدييي كيمي، بو سونونجو خاندانين حٶكمدارلاري دا اٶزلري‌نين اوغوزخانين نوه ‌لري اولدوقلاريني سؤيله يير و اونلارين ان بؤيويو، فاتيحين رقيبي، اوزون حسن بيه اؤزونو آنادولو توركلرينين يئگانه حٶكمداري ساييردي. اوغوزلارين و يا توركلرين حٶكمدارليغينين قايي بويو به ي‌ لرينين الينه كئچه ره ك، قييامته قده ‌ر سوره جه يينه دايير فيكرين اوغوزلارين بؤيوك وليسي قورقود آتايا ايستيناد ائديلمه سي، عوثمان قاضي´نين اوغوز به ي لري طرفيندن حٶكمدار سئچيلدييي ايدديعاسي و قاراقويونلو جاهانشاها ايكينجي مورادين نسبينين اٶزونونكوندن داها شرفلي اولدوغونو سؤيله تمه سي بحث ائديله ن بو مقصدلردن ايره لي گلير. ياووز سليم ده مملوك حٶكمداري تومان باي´ا گؤنده ردييي بير مكتوبدا دده- بابادان 20 گؤبه ‌يه قده‌ ر حٶكمدار اولدوقلاريني يازميشدي. بئله ليكله، اؤزونو اوغوز خانين نسليندن سايماقلا عوثمانلي خانداني تابئعلييينده كي چنگيز خان منشالي قيريم خانلارينا قارشي دا هر هانسي بير كيچيكليك حيسسي دويموردو.

نتيجه ائعتيباريله حاققيندا دانيشيلان بو داستانلار، منشا بحثي و دده قورقود داستانلاري ايله بيرليكده اوغوزچولوق شوعورونون جانلي بير شكيلده ياشاديلماسيندا عاميل اولمالاري باخيميندان دا ديققتيميزي جلب ائتمه يه لايقديرلر.

عوثمانلي مو´لليفلريندن يازيچي اوغلو، معلوم اولدوغو كيمي ((جامع التواريخ)) ده ‌كي اوغوزلارا دايير انساب بخشي توركجه يه چئويرميش، ائحتيمال كي، قورقود آتايا عايد بعضي معلوماتلاري ‌دا ((توركلرين تاريخي)) فصليندن آلميشدير. يازيچي اوغلونون بو ترجومه سيندن موولانا روحي´نين گئنيش بير شكيلده فايدالانديغي ‌دا معلومدور. يازيچي اوغو اويغورجا بير ((اوغوز نامه))دن ده بحث ائدير كي، بو اليميز ده ‌كي ((اوغوز قاغان داستاني)) اولماليدير. همين مو´لليفين موعاصيري اولان شكرالله دا ايكينجي موراد دؤورونده ائلچي اولاراق گئتدييي قارا قويونلو حٶكمداري جاهان شاه´ين تبريز ده‌ كي ساراييندا اويغوريازيسي ايله يازيلميش بير ((اوغوز تاريخي)) گٶرموشدور. آغ قويونلو مووريخي ابوبكر تئهراني ايسه اوزون حسن به ي´ين اوغوز نامه و نوح عليه السلاما قده ‌ر آپاريپ چيغارديغي شجره سيني يازاركن (( جامع التواريخ)) ده‌ كي انساب بخشيدن ايستيفاده ائتميشدير.

ايرانداكي سون تورك خانداني اولان قاجارلارين دا اؤزلرينين آتالاري سايديقلاري اوغوزلارا ماراق گؤسته رديكلري نظره چارپير. بو موناسيبتله ميرزه ابوالقاسيم انساب بحثيني منبع حئساب ائده ره ك اؤز دؤورونده بير رساله قلمه آلميشدير.(2)

اويغورجا (( اوغوز قاغان داستاني)) ايله (( توركلرين تاريخي و اوغوزخانين جهانگيرلييينين حيكايه‌ سي)) فصيللري اوزه رينده ‌كي بو مولاحيظه لردن سونرا بيزيم اوچون موهوم اولان دده قورقود داستانلارينا گئچه بيله ريك.(1)


1- قايناقلار:

1) باخ: ف. سومئر، اوغوزلاردا داستاني ماهييتده اثرلر، ص 389-359

2) مجموعه، تبريز، 1294، ص 423-396، لاكين بورساله نين تام متني الده يوخدور
http://i.1asphost.com/gajil/showmeqale.asp?id=68

http://www.navidazerbaijan.com/325/no_7.jpg
http://www.navidazerbaijan.com/showcontent.asp?ID=231&issonum=325&pagenum=7

0 Comments:

Post a Comment

<< Home