نگاهي به گٶي مچيد (مسجد كبود) تبريز از ديرباز تاكنون

مسجد كبود تبريز يا عمارت مظفريه كه به دستور جهانشاه بن شاه يوسف از فرمانروايان سلسله قره قويونلوساخته شده است گواهي براقدامات سازنده اين سلسله در تبريز و نمونه اي است از ذوق و سليقه مردم هميشه سرافراز ايران كه پايمردي سلحشوران آن ريشه در تاريخ دارد‏.‏
ساخت مسجد كبود به خواست خاتون جان بيگم زوجه جهانشاه و با نظارت عزالدين قاپوچي آغاز شد و در ربيع الاول سال ‏870 ‏هجري ـ ‏قمري به پايان رسيد‏.‏

هنرمندان سازنده مسجد با بكارگيري كاشي هاي لاجوردي ,فيروزه اي ,سياه و سفيد و باشيوه معرق كه والاترين شيوه كاشيكاري در جهان اسلام است و با در اختيار داشتن طرحهاي متنوع اسليمي بسيار ظريف ,اثري را خلق كرده اند كه به گواهي كارشناسان در هيچ نقطه‌اي از دنياي اسلام اين همه ظرافت و ذوق و سليقه يكجا و در كنار هم پديد نيامده است ‏.‏

فضاهاي رفيع ,تناسب اندام ,تزيينات بنا و جزييات اجرايي ,تركيبي را بوجود آورده اندكه بيننده رامبهوت شكوه وجلال خود مي كند‏.‏جهانشاه آرامگاه خانوادگي خودرا در بخش جنوبي مسجد قرار داده است كه از نظر بافت ساختماني و معماري پيوندي ناگسستني با مسجددارد‏.‏

ازاره (ديواره ) آرامگاه با تخته سنگهاي عظيم مرمرين به ارتفاع ‏160 ‏سانتي متر با كتيبه هاي حجاري شده مشتمل برآياتي از سوره هاي النباء,البينه، والفجر با خط ثلث در زمينه اسليمي ظريف و هنرمندانه پرداخته شده است ‏.‏انتخاب خط ثلث در زمينه اسليمي ظريف ,اشاره اي است به هوشمندي هنرمند سنگ تراش كه بشارت آيات شريفه را با حركت موزون خط ثلث و در كمند اسليمي‌هاي بس زيبا كه به ظرافت خيال وبه استواري ايمان جلوه مي كند يك جا جمع نموده است ‏.‏استفاده از كاشي هاي لاجوردي در نظمي جالب براي تزيين آرامگاه روايت استادي هنرمندان قرن نهم هجري است كه توانسته اند با بكارگيري كاشي هاي شش ضلعي ساده آنچنان وقار و سنگيني را نشان دهندكه بي‌همتاست‏.‏مقرنس كاريهاي داخل آرامگاه جهانشاه اگرچه ساده‌اند, اما جلوه اي از مقرنس كاري قرن نهم به حساب مي آيند‏.‏

پوشش سقف آرامگاه و گنبد خانه اصلي مسجد كه به احتمال زياد در زلزله اي كه در سال ‏1193 ‏تبريز را در هم كوبيد, ويران گرديد به سال ‏1352 ‏به همت مرحوم استاد رضا معماران از معماران سرشناس و مشهور تبريز با نظارت سازمان ملي حفاظت آثار باستاني بازسازي گرديد‏.‏
پوشش گنبد خانه مسجد با‏17 ‏متردهنه و‏20 ‏متر ارتفاع بصورت دو پوش اجرا شده است ,ديوارهاي شبستان اصلي (گنبدخانه ) با كاشيهاي لاجوردي ,فيروزه اي , سفيد و سياه و با شيوه هاي معقلي و معرق و گاهي در طرحهاي گره تزيين يافته اند‏.‏

استفاده از آيات قرآن كريم ,اسماءالله و احاديث نبوي در تزيين كاشيكاريها نفاست تزيينات را دوچندان نموده است ‏.‏تزيين شبستان جانبي گنبد خانه كه از نظرهنري داراي همان شيوه خود گنبدخانه است ,مكمل هنر و معرفتي است كه در ساخت مسجد بكار گرفته شده است ‏.‏زيباترين كاشيكاري مسجددر محراب آن به چشم مي‌خورد , مقرنس با پوشش معرق وطرحهاي اسليمي و با استفاده از كاشيهاي فيروزه اي ,لاجوردي ,سفيدوطلايي از ويژگيهاي اين محراب و ديوارهاي جانبي آن است ‏.‏طرحهاي اسليمي بكار رفته در روي كاشيهاي حاشيه خارجي رديفهاي مقرنس بسيار بديع و پركار بوده و در نوع خود منحصربفرد است و اين همان سبكي است كه بعدها در دوره صفويه اقتباس و تكميل شده است ‏.‏

سردر اصلي مسجد با كاشيكاري معرق ,كتيبه هاي قرآني به خط ثلث در متن لاجوردي و در زمينه سفيد و تابلوهايي با خط كوفي بنايي شامل سوره هايي از قرآن از بهترين وكامل ترين نمونه هاي معرق دوران اسلامي به شمار مي آيند‏.‏بقاياي كاشيهاي معرق , معقلي وگره كاري هاي روي سطوح بيروني ,استفاده از اين نوع تزيينات رادرسطوح خارجي ثابت مي كند‏.‏خطوط متنوع كوفي , ثلث , نسخ , نستعليق و طرحهاي دل انگيز اسليمي و تركي با رنگهايي كه در زيبايي به سرحد اعجاز مي رسد اثر خطاط و هنرمند مشهور قرن نهم هجري قمري نعمت الله بن محمد البواب است ‏.‏وقف نامه مسجد كه به سال ‏869 ‏نوشته شده است اختصاص صدها پارچه ده ,كاروانسرا، حمام و بازارچه را براي مجموعه مظفريه اثبات مي كند‏.‏

با كشته شدن جهانشاه درسال ‏872 ‏هجري قمري در جنگ با اوزون حسن بايندر سر سلسله آق قويونلو كار توسعه و تكميل مسجد و مجموعه آن متوقف ماند و مرمت مسجد و تكميل مجموعه آن در زمان حكومت سلطان يعقوب جانشين اوزون حسن توسط صالحه خاتون دختر جهانشاه ادامه يافت ‏.‏
طبق مدارك ,اين بناي عظيم بعد از زلزله سال ‏1193 ‏هجري قمري صدمات زيادي ديد و آب برف و باران و يخبندانهاي زمستاني طي ساليان متمادي به تزيينات و كاشي كاريهاي باقيمانده زيانهاي جبران ناپذيري وارد آورد‏.‏در سال ‏1318 ‏شمسي سردر اصلي مسجد و در سالهاي ‏1327 ‏و‏1328 ‏بعضي از ديوارها توسط آقاي اسمعيل ديباج وحاج ابوالقاسم معمار مرمت و بازسازي شده است ‏.‏در سالهاي اخير نيز برحسب نياز بنا, مرمتهاي لازم بر روي آن انجام شده و اينك فضاي مسجد قابل استفاده بوده و بناي آن از استحكام كافي برخورداراست ‏.‏

گنبد آجري مسجد كبود تبريز يكي از بزرگترين ساخته هاي آجري معماران اسلامي قرن نهم هجري قمري (‏870 ‏ه‍‍ٌ ق) است كه ادامه معماري عصر ايلخاني به شمار مي آيد‏.‏تقسيم وزن گنبد بر روي پايه هاي متعدد كه از داخل مسجد كبود بخوبي ديده مي شود, بزرگترين دستاورد معماران ايراني در طول تاريخ معماري ايران است كه ريشه در دوران تاريخي خصوصا دوره ساساني دارد‏.‏ازاره سنگي ,آجر چيني يكنواخت سطوح خارجي بنا و ارتفاع قابل توجه آن صلابت و سنگيني مسجد كبود را نشان داده ,خصوصيت درون گرايي معماران عهد قره قويونلو را در تزيين داخل بنا در مقايسه با سطوح بيروني بيان مي كند‏.‏شيوه معماري و كاشيكاري معرق درون شبستان اصلي خصوصا بر روي جرزهاي وزين گنبد خانه اعتلاي راهي است كه از اوايل قرن هشتم هجري در ايران شروع شده است ‏.‏اسليمي هاي زيباي به نقش نشسته در بدنه داخلي مسجد از چنان ظرافتي برخوردار است كه گويي نقاشي چيره دست كتابي نفيس را تذهيب كرده و با پوشش آجري كه همان نماي خارجي بنا باشد , آن را جلدكرده تا از تصرف دست زمانه در امان بماند‏.‏

استاندار آذربايجان شرقي در اين خصوص مي‌گويد نگاه ما به مسجد كبود بايد يك نگاه توريستي باشد و اين اثر بي نظير جهاني بايد در شان آن زير نظر كارشناسان سازمان ميراث فرهنگي بازسازي و به روي گردشگران خارجي و داخلي گشوده شود‏.‏ به گفته محمد علي سبحان اللهي ,براي افزايش مساحت محوطه مسجد كبود ضمن برچيدن پيش ديوار حايل بين مسجد كبود و پارك تازه ساز خاقاني با مسوولان شهرداري و ميراث فرهنگي به توافق رسيديم كه ديوار آجري ميان اين مجموعه و موزه آذربايجان برچيده شود‏.‏وي افزود: تاكنون ضمن اينكه دو ميليارد ريال ازسوي شهرداري تبريز براي زيباسازي مسجد كبود هزينه شده است ,آماده ايم براي زيبا سازي و محوطه سازي اين مسجد تاريخي به عنوان فيروزه جهان اسلام هزينه هاي كلاني را صرف كنيم ‏.‏مدير كل ميراث فرهنگي آذربايجان شرقي مي‌گويد نگاه ما به اطراف مسجدكبود، كاربرد فرهنگي داشته وساخت رواق ها طبق اصول معماري ايراني واسلامي ادامه خواهد يافت ‏.‏اكبر تقي زاده اصل گفت در نظر داريم غرفه محصولات فرهنگي و هنري هنرمندان استان را براي عرضه به گردشگران در محوطه مسجد كبود داير كنيم ‏.‏به گفته مدير عامل شركت عمران و بهسازي شهري آذربايجان شرقي درباره احياي پروژه مسجدكبود, عمليات اجرايي فاز اول اين طرح با يك هزار متر مربع درپنج طبقه سازه اي با دو طبقه تجاري ,دوطبقه خدماتي و يك طبقه پاركينگ پايان يافته است ‏.‏وي افزود: فاز دوم اين طرح با‏15 ‏هزار متر مربع هم اينك در حال انجام است ‏.‏وزير مسكن و شهرسازي نيز از طرح احياي مسجد كبود به عنوان پيشتاز عمران و بهسازي در شهرهاي كشور ياد كرد و گفت به بركت اين طرح ,احياي بافتهاي فرسوده شهري به عنوان يكي ازسياستهاي مصوب اين وزارتخانه درآمده است