Tuesday, March 28, 2006



نشئه تخللوصلو ميرزا عبدالرزاق تبريزي جهانشاهي

نادير خاقان´ين توركجه ني، يازي ديلي ائتمه ده آيري بير تدبيري ده قوتسال (مقدس) ايماملارين ضريحلرينده توركجه شئعر يازماق اوْلموشدور. «نشئه» تخللوصلو ميرزا عبدالرزاق تبريزي جهانشاهي نادير شاه´ين تكليفي ايله نجف شهه رينده قويلانان ايمام علي (ع) حرمينين قاپيسي اوستونه بير شئعر يازميشدير. او جهانشاه (آزربايجان قارا قويونلو سولطاني) اؤولادلاريندان اوْلموش٬ تبريزده بؤيوموش٬ سونرا ايصفهان´ا كؤچموشدور. رياضيياتدا اوغورلار قازانان عبدالرزاق تبريزي، مازندران موستووفيسي اوْلموش٬ آنجاق 1125 ه.ق. ده وفات ائتميشدير. اوْنون فووت تاريخيني تربيت 1158، رياض الجنت ايسه 1188 قئيد ائديبلر. شاعيرين ديواني تئهران دانيشگاهينين كيتابخاناسيندا 2935 نومره ده هله ده قورونور، بو توپلومدا 88 ورق وار، هر ورق ايسه 13 سطير. تبريزده كي ديوان ايسه 2626 نومره ايله ساخلانيلير. بو توپلومدا 108 ورق واردير. ايندي ايسه اونون شئعرلريندن داها بير اؤرنه ك:



تاريخ مطلا ساختن روضه متبركه جناب علي كه حسب الامر بزبان تركي گفته شد (١١٥٥)

شه-ي جم حيشمت-ي دارا درايت، نادير-ي دؤوران
كي تخت-ي دؤولت-ي جمشيده واريثدير جاهان اوزره
Şəh-i cəm hişmət-i Dâra dərayet، Nâdir-i dövran
Ki təxt-i dövlət-i Cəmşid'ə vârisdir cahan üzrə

بدخشان لعل-و عوممان اينجيسين وئرميش خراجيندا
گونش تك حؤكمو نافيذ، موتتصيل دريا و كان اوزره
Bədəxşan lə'l-u Umman incisin vermiş xəracında
Günəş tək hökmü nâfiz müttəsil dərya vü kân üzrə

چكيلمه ز كهكشانين يايي تك نققاش اگر چكسين
ميثال-ي قوووت-ي بازو-يي ايقبالين كمان اوزره
Çəkilməz kəhkəşânın yayı tək nəqqaş əgər çəksin
Misâl-i quvvət-i bazu-yi iqbalın kəman üzrə

بولند ايقبال اولان، اعدالارين دا سربولند ائيله ر
موكررر ائيله ميش دوشمنلرين باشين سينان اوزره
Bülən iqbal olan ə'daların da sərbülənd eylər
Mükərrər eyləmiş düşmənlərin başın sinan üzrə

عيار-ي خاليص-ي كانيني، ائديبدير گون كيمي رؤوشن
قضا جريان ائديب، فرمان كمان-ي عيزز-و شان اوزره
Əyar-i xalis-i kanını، edibdir gün kimi rövşən
Qəza cəryan edib fərmân-i izz-u şân üzrə

كي لازيمدير علي´نين رؤوضه-يي پاكين طلا ائتمك
مونووردير مقام-ي مئهر داييم آسيمان اوزره
Ki lâzimdir Əlinin rövzə-yi pâkın təla etmək
Münəvvərdir məqâm-i mehr dâyim âsiman üzrə

زئهي نام-ي هومايون، كيم يازاندا كاتيب-ي قودرت
گره ك توغرا-يي بسم الله چكسينلر نيشان اوزره
Zehi nâm-i humayun kim yazanda kâtib-i qudrət
Gərək tuğra-yi bismillâh çəksinlər nişan üzrə

او كؤوكب كيم كي افلاك-ي خلافت ايچره انوارين
ساليب چرخ-ي چاهارومدان زمين اوزره، زامان اوزره
O kövkəb kim ki əflâk-i xəlafət içrə ənvarın
Salıb çərx-i çaharumdan zəmin üzrə، zaman üzrə

اولور مرآت دينين صئيقلي٬ دؤولت بو اوزدندير
قضا تخت-ي خلافت رسمين ائتميشدير جاهان اوزره
Olur mər'at dinin seyqəli، dövlət bu üzdəndir
Qəza təxt-i xəlafət rəsmin etmişdir cahan üzrə

ووجود-ي تخت اوچون عيللت گره ك ناچار چار اولسون
مو´خخر عيللت-ي غايي اولور ظاهير عيان اوزره
Vucud-i təxt üçün illət gərək nâçar çâr olsun
Müəxxər illət-i qâyi olur zahir əyan üzrə

سن اول كاميل باهاديرسان٬ گيراميسه ن كي حاققيندا
دئميش هر جؤوهري٬ بير قييمت-ي ناقيص٬ گومان اوزره
Sən ol kâmil bahadırsan، girâmisən ki haqqında
Demiş hər cövhəri، bir qiymət-i naqis، güman üzrə

شها! بي ايختييارام مدح-ي شاهنشاه-ي دؤورانه
بو اوزدندير موكررر ائيله ره م جاري زبان اوزره
Şəha biixtiyâram mədh-i şâhənşah-i dövrânə
Bu üzdəndir mükərrər eylərəm câri zəban üzrə

دليل-ي شؤوكتي بسدير همين نام-ي هومايوني
معاني لفظدن ظاهير اولور لؤوح-ي بيان اوزره
Dəlil-i şövkəti bəsdir həmin nâm-i humayuni
Məâni ləfzdən zâhir olur lövh-i bəyan üzrə

دئييلدير كهكشان تسخير اوچون عزم ائيله ييب گويا
كمند-ي هيممت-ي والاسين آتميش آسيمان اوزره
Deyildir kəhkişan təsxir üçün əzm eyləyib guya
Kəmənd-i himmət-i vâlâsın atmış âsiman üzrə

ائديب ايجاد چون صانيع، بو شاهنشاه-ي دؤورانين
حوصول-ي مقصدين فرمانينا توأم جهان اوزره
Edib icâd çün Sân'i، bu şâhənşah-i dövranın
Husul-i məqsədin fərmanına to'əm cahan üzrə

ريضا وئردي اونا سولطان-ي روم ايسكندر-ي ثاني
كي واجيبدير دوعا-يي دؤولتي، ايسلامييان اوزره
Riza verdi ona Sultan-i Rum، İskəndər-i Sâni
Ki vâcibdir dua-yi dövləti، İslâmiyan üzrə

زئهي شؤوكت كي گر كوففار ايله ن عزم ائيله سين رزمه
چكه رلر ميننت-ي شمشيريني باش اوسته، جان اوزره
Zehi şövkət ki gər küffâr ilən əzm eyləsin rəzmə
Çəkərlər minnət-i şəmşirini bâş üstə، cân üzrə

صلاح-ي دؤولتيني ايسته يه ن بغداد واليسي
چاليب ايتمام اوچون سعي ايله دامانين مييان اوزره
Səlah-i dövlətini istəyən Bəğdad vâlisi
Çalıb itmam üçün sə'y ilə damanın miyan üzrə

او صاحيب جاه كيم ذيكر ائتسه لر نام-ي گيراميسين
ائده رلر حمد اسما ايله ن، جاري زبان اوزره
O sâhib câh kim zikr etsələr nâm-i giramisinin
Edərlər həmd əsmâ ilən، câri zəban üzrə

بو خئير امرين موهييا اولدو چون اسباب-ي ايتمامي
ريضا-يي پاديشاه-ي تاجبخش-ي كامران اوزره
Bu xeyr əmrin muhəyya oldu çün asbab-i itmamı
Riza-yi pâdişah-i tâcbəxş-i kâmran üzrə

زر-ي نابين عيارين ائتدي اؤز ايخلاصي تك شاهد
مويسسر نقد-ي جان ايله ن، موعاديل ايمتاحان اوزره
Zər-i nabın əyarın etdi öz ixlası tək şahid
Müyəssər nəqd-i can ilən، muadil imtahan üzrə

ملاييك اولدولار همدست-ي اوستادان-ي چابوك دست
طلادان آسيمان ايجاد اولوندو آسيمان اورزه
Məlayik oldular həmdəst-i ustadan-i çabukdəst
Təladan âsiman icad olundu âsiman üzrə

ضريح اوزره مونوور گونبد-ي خورشيد خاصييت
سانيرسان قوببه-يي ياقوت-ي احمردير جينان اوزره
Zərih üzrə münəvvər günbəd-i xurşid xâsiyyət
Sanırsan qübbə-yi yâqut-i əhmərdir cinan üzrə

گؤيول پرواز ائديب سر طووق-ي زررينين خيال ائيله ر
كي آچميش بال٬ طاووس-ي بئهئشتي آشييان اوزره
Göyül pərvaz edib sərtovq-i zərrinin xəyâl eylər
Ki açmış bâl tâvus-i beheşti âşiyan üzrə

مو´ذذين بولبول-ي تسبيح خان و صحن٬ گولشندير
قيزيل گول دسته سي، گولدسته لر باغ-ي جنان اوزره
Müəzzin bülbül-i təsbihxân-u səhn، gülşəndir
Qızıl gül dəstəsi، güldəstələr bâğ-i cənan üzrə

تمننا-يي سلاطيندير٬ اوزون سورتمك بو درگاها
زئهي رفعت كي ايسته ر صدر دوشسون آسيتان اوزره
Təmənna-yi səlâtindir üzün sürtmək bu dərgâha
Zehi rəf'ət ki istər sədr düşsün âsitan üzrə

دئيه ركن عقل-ي ظاهيربين منه شول قوببه دير گويا
كي اولموشدور طلا-يي نابيله زررين جهان اوزره
Deyərkən əql-i zâhirbin mənə şol qübbədir guya
Ki olmuşdur təla-yi nâb ilə zərrin cahan üzrə

جوابيم "نشئه "اولدو موصررع تاريخ-ي ايتماما
ادب بيل مئهر! ساكين دور! موطاف-ي اينس و جان اوزره
Cəvabım Nəş'ə oldu mürəssə târix-i itmama
Ədəb bil Mehr! Sâkin dur! Mutaf-i ins-u can üzrə

Friday, March 10, 2006



اوج عظمت دولت قراقویونلو در دوران جهانشاه

جهانشاه قراقویونلو «872- 839 ق/ 1467- 1435 م»

جهانشاه پسر قرایوسف و برادر اسکندر، در سومین مرتبه‏ای که شاهرخ تیموری به آذربایجان لشکر کشید و در پی فرار اسکندر، توسط تیمور، به امارت منصوب شد.

اوج عظمت قراقویونلو در دوران جهانشاه

او مشهورترین امیر قراقویونلو است که ظاهراً مردی شاعر و هنردوست نیز به شمار می‏رفته. در زبان جهانشاه، دولت قراقویونلو به اوج عظمت و وسعت رسید؛ چنان که در 844 ق / 1440 م گرجیان را مغلوب کرد و عراق را از دست یکی از برادران خود بیرون آورد. در 850 ق / 1446 م بر عراق عجم یا همان منطقه مرکزی و غربی ایران فعلی، فارس و کرمان مستولی شد و در 862 ق / 1458 م به عزم تسخیر هرات، لشکر به آن سمت کشید به طوری که پس از شکست دادن میرزا علاء الدوله تیموری، بر هرات نیز استیلا یافت.

دوره آسایش و قدرت جهانشاه

عاقبت چون از طغیان پسرش در آذربایجان اطلاع پیدا کرد، با مدعی خویش میرزا سلطان ابوسعید گورکان صلح کرد و به این ترتیب خراسان را به او واگذاشت در نتیجه خود به تبریز بازگشت. جهانشاه آتش فتنه‏هایی را که در آذربایجان، بغداد و فارس روشن شده بود، خواباند و چند صباحی بر بخش وسیعی از ایران و عراق حکومت کرد به طوری که مناطق تحت قلمرو خود ا قرین امنیت و آسایش نمود.

شکست از یک قبیله ترکمان دیگر و مرگ جهانشاه

اوضاع برتری جهانشاه، چنان دوامی نداشت. زیرا مردی قدرتمندتر و تواناتر از او از میان قبیله آق قویونلو به نام حسن بیگ برخاست که نظر به وجود کینه دیرینه در بین دو ایل ترکمان، با وی به جنگ پرداخت. سرانجام چون در سال 872 ق / 1467 م جهانشاه به عزم سرکوبی حسن بیگ به به دیار بکر رفت، غافلگیر شد و در حین فرار به قتل رسید.

«مسجد کبود»

از آثار دوران فرمانروایی جهانشاه قراقویونلو، مسجد بسیار زیبایی در تبریز به نام مسجد کبود «گوی مسجد» است که با وجود صدمه‏های فراوانی که از زلزله دید، هنوز هم بقایای کاشیکاری و معماری آن از برجسته‏ترین آثار اسلامی به شمار می‏رود.

Saturday, March 04, 2006


Cihan Sah (1439-1467)

Babasi Iskender Mirza'yi öldüren Sah Kubad, Alincak kalesinde bulunan emirler tarafindan Iskender'in halefi olarak ilân edildi. Ancak Alincak kalesini muhasara etmis olan Cihan Sah, baba katili Sah Kubad'i kaleden çikartarak idam ettirdi. Böylece Cihan Sah Irak disinda kalan bütün Karakoyunlu ülkelerinin tek hâkimi oldu.

Cihan Sah hükümdarliginin ikinci senesinde Gürcistan üzerine büyük bir sefer yapti. Tiflis'i ele geçirdikten sonra Tebriz'e döndü (1440). 1444 yilinda Gürcistan'a ikinci bir sefer düzenleyen Cihan Sah, bu sirada, Bagdad emiri olan kardesi Ispend'in ölümü üzerine burada çikan olaylar sebebiyle o tarafa yöneldi. Bagdad ve çevresine 12 yil kadar hakim olan Ispend'in ölümünden sonra yerine yegeni Elvend geçmisti. Ancak emirlerin çogunlugu onun küçük yastaki oglu Fuad'i tercih ettiler. Bu sirada Elvend'in yanindaki beylerden bazilari Cihan Sah'in yanina gelerek onu Bagdat'in zapti için tesvik etiler. Bunun üzerine Cihan Sah Bagdad'a bir sefer yapmaya karar verdi. Nihayet 7 aylik bir kusatmadan sonra Bagdat ele geçirildi (9 Haziran 1446). Cihan Sah Bagdat'ta bir müddet kaldiktan sonra sehrin idaresini oglu Mehmed Mirza'ya birakarak Tebriz'e döndü.

Cihan Sah, metbuu oldugu Sahruh'un 1447 yilinda ölümü üzerine bölgede tek kaldi ve bu tarihten sonra "Sultan", "Hakan" ünvanlarini kullanmaya basladi. Bu arada, Sahruh'un ölümü ile baslayan sehzâdeler arasi mücadeleden istifade eden Cihan Sah, emirlerinden Ali Sükür Bey ile Isfendiyar Bey'i göndererek Sultaniye ve Kazvin sehirlerini zaptettirdi. Daha sonra kendisi de büyük bir ordu ile Irak-i Acem üzerine yürüyerek Isfehan'i ele geçirdi (1447).

Cihan Sah bu tarihten sonra, eskiden beri Karakoyunlularin amansiz düsmani olan Akkoyunlular ile mücadeleye giristi. 1452 yilina kadar devam eden bu mücadeleler iki tarafin da agir kayiplar vermesine sebep oldu. Sonunda Cihan Sah ile Akkoyunlu hükümdari Cihangir arasinda, Cihangir'in Karakoyunlulari metbu tanimasi sarti ile antlasma yapildi (1452). Böylece iki kardes Türkmen devleti arasinda yüzyildan fazla devam etmekte olan mücadeleler kisa bir süre de olsa son bulmus oldu.

Böylece bati sinirlarinda barisi saglayan Cihan Sah, tekrar doguya dönerek Fars ve Kirman'i ele geçirdi. Ancak Cihan Sah doguda ugrasirken batida, Akkoyunlu Devleti'nde güçlü bir hükümdar ortaya çikti. Uzun Hasan, agabeyi Cihangir'i tahttan uzaklastirarak bütün Akkoyunlu sehzâde ve emirlerini kendisine tabi kilarak her geçen gün biraz daha güçleniyordu. Cihan Sah, kendisine karsi büyüyen bu Uzun Hasan tehlikesini bertaraf etmek için, eski Akkoyunlu hükümdari Cihangir'in yardim isteginden de yararlanarak Rüstem Tarhan komutasinda kalabalik bir orduyu Uzun Hasan üzerine gönderdi. Iki taraf arasinda Mardin yakinlarinda meydana gelen savasta Karakoyunlu ordusu agir bir yenilgiye ugradi. Akkoyunlular, basta Rüstem Tarhan olmak üzere pek çok kimseyi esir aldilar (1457). Cihangir ile Piri Bey canlarini güçlükle kurtardilar.

Bu sirada Horasan'da Sultan Babur ölmüs ve saltanat mücadeleleri tekrar baslamisti. Bu mücadeleyi firsat bilen Cihan Sah Horasan'i elde etmek düsüncesi ile Akkoyunlular isini ihmal etti. Rey'de hazirliklarini tamamlayan Cihan Sah 1458 yili baharinda Cürcan, Harezm, Mangislak, Meshed, Nisabur ve Bati Horasan'i ele geçirdi. Bundan sonra Timurlularin baskenti Herat üzerine yürüyen Cihan Sah buraya da kolayca hakim oldu. Karsisinda yalnizca Maverrünnehr hükümdari Ebu Sa'id kaldi. Ancak bu sirada oglu Hasan Ali'nin isyan ederek Tebriz'i ele geçirdigini duyunca Ebu Sa'id ile anlasarak, Horasan'i Timurlulara terk etmek ve geri dönmek zorunda kaldi.

Cihan Sah, oglu Hasan Ali'nin isyanini bastirdiktan sonra bu kez diger oglu Pir Budak'in isyani ile karsilasti. Fars ve Irak-i Arab'i yönetimi altina alan Pir Budak babasina karsi isyan edince, Cihan Sah, uzun mücadelelerden sonra onu yakalayarak idam ettirdi (1466). Cihan Sah Irak-i Arab ülkesini, Irak-i Acem ve Fars ülkelerine ilaveten oglu Muhammed Mirza'ya verdi. Pir Budak ile ittifak halinde bulunmus olan Hasan Ali'yi ise Maku kalesine hapsettirdi.

Karakoyunlu hükümdari Cihan Sah, Akkoyunlulara büyük bir darbe vurmak üzere 16 Mayis 1466 tarihinde kalabalik bir ordu ile Tebriz'den hareket ederek Van gölü havzasina geldi. Burada Uzun Hasan Bey'in de 12.000 atli ile Karakoyunlu topraklarina akina çiktigini ögrendi ve buna çok hiddetlendi. Öte taraftan Uzun Hasan, Cihan Sah'in bir sefer yapmak niyetinde oldugunu daha önceden anlayarak daglardaki geçit ve yollari kesmisti. Bunun üzerine iki taraf arasinda karsilikli elçiler gidip gelmeye basladi. Ancak Cihan Sah'in agir sartlar ileriye sürmesi nedeniyle bir sonuca varilamadi. Mus ovasinda karargâh kurmus olan Cihan Sah, mevsimin ilerlemesine ragmen bir türlü kesin hücuma karar veremiyordu. Onun gayesinin, Hasan Bey'e metbulugunu kabul ettirmek oldugu anlasiliyor. Cihan Sah, sonunda ordusunun istegi üzerine kislaga çekilmeye karar verdi. Birlikleri Adilcevaz, Ercis, Van ve Aras kislagina dagildilar. Kendisi de Pasinler'e gitmek üzere hareket etti. Ancak yolda konakladigi bir sirada, Uzun Hasan birlikleri ani bir baskin yaparak Cihan Sah ve maiyetinin kaçmasina sebep oldular. Bu sirada Cihan Sah öldürüldü (11 Kasim 1467).

Cihan Sah zamaninda Karakoyunlu Devleti en genis sinirlarina ulasmisti. Azerbaycan, Arran, Irak-i Arab, Irak-i Acem, Fars, Kirman ve Dogu Anadolu egemenlik altina alinmis ve çevredeki devletler de tabi hale getirilmisti. Zamaninin en büyük hükümdarlarindan biri olan Cihan Sah, sert ve cesur bir kimseydi. Onun ölümünden sonra, Karakoyunlu Devleti'nin yükselme dönemi sona ermis ve devlet yavas yavas yikilmaya baslamistir.


Cihanşah Garagoyunlu Hakiki(1397-Tebriz, 1467)

Hakikî mahlâsıyla şiirler yazan Cihanşah, Karakoyunlu Türkmen devletini kuran Kara' Yusuf'un üçüncü oğludur. Malûm olduğu üzere XIII. yüzyıldan itibaren Diyarbakır'da, Azerbaycan'da, Irak'ın bir çok yerinde Orta Asya'dan gelen Oğuzlar Akkoyunlu ve Karakoyunlu adında aşiretlere bölünmüş olarak yaşıyorlardı. Bunlar daha sonra ayrı ayrı hanedanlıklar meydana getirmişlerdi. Merkezi Tebriz şehri olan ve 1463 yılına kadar devam eden Karakoyunlular devletinin sınırları içine İran'ın bir bölümü, Azerbaycan'ın önemli bir kısmı, Ermenistan, Kürdistan, Irak gibi yerler de girmiştir.

1437 yılından itibaren Karakoyunlu devletine hükümdarlık eden Cihanşah'ın devleti idare ediş şekli pek sağlam olmamıştır. Derebeylerin hakimiyet uğrundaki mücadelelerinin kızışması, halktan haddinden fazla vergi alınması hem göçebe Türkmenler arasında, hem de şehirlerdeki esnaf vezanaatkarlar arasında memnuniyetsizlik ve huzursuzlukların artmasına sebep olmuştur. Karakoyunlulara her zaman düşman olan Akkoyunlular da Mirza Cihanşah'ın karşısında sürekli mücadeleye başlamışlardır. Onlara serdarlık eden Uzun Hasan, 1467 yılında meydana gelen savaşta Cihanşah'ın ordusunu dağıtmış, kendisini de esir etmiştir. 70 yaşındaki Cihanşah 1467 yılının 12 Kasım'ında İskender adındaki bir Akkoyunlu süvarisi tarafından vahşice öldürülmüştür. Cihanşah, Tebriz'de kendi inşa ettirdiği Muzafferiyye İmareti'nde (Gök Mescit'te)defn edilmiştir. Ondan sonra merkezi Tebriz olan Akkoyunlular devleti güç kazanmıştır.

Cihanşah Hakikî görkemli bir devlet adamı olmanın yanı sıra doğu edebiyatında iz bırakmış kuvvetli bir şairdir. O, ilmi, kültürü, medeniyeti seven ve alimlere, şairlere hürmet gösteren bir kişidir ve etrafına yetenekli şairleri toplamıştır. Fars-Tacik edebiyatının önemli şahsiyetlerinden biri olan Abdurrahman Camî ile dostluğa dayalı bir ilişkisi olmuştur. Abdurrahman Camî onun şiir divanını okuyup "lâl ve cevahir hazinesi" olarak değerlendirmiştir.

GAZALLAR / GAZELLER

Ey, ruxun gülzar-ı cənnət, saçların reyhanıdır,
Vey dodagıng ab-ı hayvan, can onun hayranıdır.


Ey (sevgili), yanağın cennetin gül bahçesi, saçların reyhanıdır,
Ve ey (sevgili), dudağın hayat suyu, can onunhayranıdır.

Surətın lövhündə Haq çəkmiş kəmal-i qudrəti,
Ihsan-ı surət kemal-ı qudrət-i rəhmanıdır.


Yüzünün levhasına Hak çekmiş kudret kalemini,
Yüzünün ihsanı Rahmanî kudretin kemalidir.

Mü'münün qəlbindədir əhl-i yəqının rovzəsı,
Arıf-ı əsrar-ı Haq şol rovzənın rızvanıdır.


Hak sırrını bilen o cennet bahçesinin bekçisidir.
Müminin kalbindedir bilgi sahiplerinin cennet bağı,

Ey ki, husnundur kəmal-ı qudrət-i rəhmanımız.
Qudrət-ı rəhmana hayran olmayan şeytanıdır.


Ey (sevgili), güzelliğin Rahmani kudretin kemalidir,
Rahman olan Allah'ın kudretine hayran olmayanşeytanîdir.

Dilbərin yolunda gər əhlisən olgul can fida
Tərk-i can etmək bu yolda ömr-i cavıdanıdır.


Dilberin yolunda eğer ehil isen et canını feda,
Can terk etmek bu yolda ebedî hayat demektir.

Ey Həqiqi, Haq sana oldu "ze-fəzle'ş-müstean",
Şükür əyyam-ı vısal-ı rəhmet-u rəbbanıdır.


Ey Hakikî, Hak sana oldu yardım umduğun fazilet sahibi,
Şükür Rabbanî rahmete kavuşma günleridir.

** ****
Çün sünbülundən anın piç-u taba düşdu, könül,
Tutuşdu atəş-ı ışkındə taba düşdu könül.


Nasıl ki onun sümbül saçından sıkıntıya düştü gönül,
Tutuştu aşk ateşinden hararete düştü gönül.

Görəndə ayat-ı ruxsarın ol pərizadın,
Huruf-ı vəch ilən ümmü'l-kitaba düşdu könül.


O perinin yanağındaki ayetleri görünce,
Yüzündeki harflerle "ümmülkitaba" düştü gönül.

Nə vasi imiş ki, onun həsrat-ı fıragında,
Gəhi təəşşuqə, gəh ıztıraba düşdu könül.


Nasıl kavuşmaymış ki onun ayrılığının hasretinde,
Gâh aşka, gâh ıstıraba düştü gönül.

Gözümdən abımı bağrım qani rəvan edəli, *
Və dəsti damən-i dübər-i hezaba düşdi könül.


Gözümden bağrımın kanını yaş olarak akıtalı,
Kınalı dilberin eline eteğine düştü gönül.

Çü əsdi dan yeli ənbər-əfşan saçından anın,
Nəsimi müşk ilə bəs müşknaba düşdi könül.


Ne zaman ki tan yeli onun amber saçan saçından esti,
Misk rüzgârı ile tümüyle halis miske düştü gönül.

Itab u naz ilə yaxdı Həqıqı'nı yan,
Ol əhl-i naz ilə naz-i itaba düşdi könül.


Sevgilisi, kınama ve naz ile yaktı Hakikî'yi,
O naz ehliyle kınama nazına düştü gönül.

Pür oldı məşrəb-i tovhidi ışk-ı ləm'yəzəli.
Çü vahıd-ı əbədilə xataya düşdi könül.


Tevhit kadehi Allah'ın ebedî aşkı ile doldu,
Çünkü ebedî vahitle hataya düştü gönül.

Mən dil-şikəstədən bu gün ol yaradır salam,
Te ruz-ı haşr ol but-ı ayyaradır salam.


Bugün gönlü kırık benden o yâredir, selam.
Haşir gününe kadar o hilekâr sevgiliyedir, selam.

Iskə vəfa, vücuda təhəmmül, fıraga sabır,
Ol əhl-i ıskə, yar-ı vəfadaradır salam


Aşka vefa, vücuda tahammül, ayrılığa sabır,
O aşk ehline, vefakâr sevgiliyedir selam.

Daru'l-hulud imiş mana ol həzrət-i cənap,
Daru'l- huluda həzrət-i dildaradır salam.


Ebediyet mekânı cennetmiş bana o hazretin huzuru,
Ebediyet mekânı cennete, gönül alan hazretedirselam.

Oldı bahar açıldı gülüstan-ı murguzar,
Gülzar içində ol ruh-u gülnaradır salam.


Bahar geldi, açıldı kuşların ve güllerin bahçesi,
Gül bahçesi içinde o gül yanaklı sevgiliyedir selam.

Mən rind u laubali və ol məst-i badəkeş
Meyxanələrdə xəmrlə xummaradır salam.


Ben rint ve lâubalî, o bade içmiş sarhoş,
Meyhanelerde şaraba ve sarhoşadır selam.

Yarından ayrı yandı Həqiqi fıraq ilə,
Kuy-ı vısala ol but-ı ayyaradır salam.


Hakikî yârinden ayrı yandı ayrılık acısıyla,
Vuslat mekânına, ohilekâr sevgiliyedir selam.

**********

Zülpündən ayru dam-ı bəlaya bəla diymən,
Ol dama mən mənim kimi bir mübtəla diymən,


Zülfünden başka bela tuzağına bela demem,
Ben o tuzağa benim gibi bir müptela var demem.

Zahıd be-gayr-ı zuhd çü bilmez tarıg-ı ışk,
Yokdur sapası, men ona ehl-i sapa diymen.


Zahit de, zahit olmayan da bilmez aşk yolunu,
Yoktur sefası, ben ona sefa ehli demem.

Ey hosrovi, zamanada husn ile hublanfi
Şah-ı Cahanı hazratına bir geda diymen.


Ey padişah, bu devirde güzellik ile güzellerin,
Cihan şahı hazretlerine bir dilenci demem.

Sabır etmeyen vepada nigerin cepasma,
Ol bivepaya, bil ki, men ehl-i vepa diymen.


Sabretmeyen vefa ile sevgilinin cefasına,
O vefasıza, bil ki ben vefa ehli demem.

Ey dördimin dovası, lebin ayn-ı kövseri,
Vaslmdan ayru cennete daru'ş-şipa diymen.


Ey derdimin devası, dudağın kevser pınarı,
Vuslatından başka cennete şifa yurdu demem.

Mehfuz-i lem'yezel hatt u halindir aşığa,
Arif bilür ki, men bu sözümde hata diymen.


Âşık için "Mahfuz-ı lemyezel" yüzündeki tüyler ilebenlerdir,
Arif olan bilir ki ben bu sözümde hata demem.

Çekdi Hakiki seri zülpün kemendine,
Dam-i belaya saldı, bu dama bela diymen.


Hakikî başını uzattı zülfünün kemendine,
Bela tuzağına saldı, bu tuzağa bela demem.

*******

Ol husn ile hatt u hala tehsin,
Ol mushef-i layezala tehsin.


O güzelliğe, tüylere ve bene aferin,
O sonsuzluk mushafına aferin.

Ol ab-ı hayat-ı can-f ezaya,
Ol çeşme-yi zülcelala tehsin.


O can bağışlayan hayat suyuna,
O celal sahibi Tanrı pınarına aferin.

Arif, değil ol ki, kıldı dayım,
Bu dünye u mülk u mala tehsin.


Arif değildir o ki, daima desin,
Bu dünya malına mülküne aferin.

Al eyledi, pitne kıldı aynın,
Ol pitneli ayn-ı dele tehsin.


Aldattı, fitne kıldı gözüyle,
O fitneli nadide göze aferin.

Ol kamatı sidretu'l-cinana,
Ol nun ile mim ve dala tehsin.


O, boyu cennetteki sidre ağacına benzeyene,
O "nun" ile "mim" ve "dal"a aferin.

Şol gürse-yi afıtap içinde
Kim kılmaya ol helala tehsin.


Şu güneşin görünen yüzü içinde,
Kim kılmaz ki o hilala aferin.

Her kim ki, Hakiki oldı, kıldı
Ol zülp ile hatt u hala tehsin.


Her kim Hakikî gibi olduysa, kıldı
O zülüflere, tüylere ve benlere aferin.
***

Ey, kemal-ı hüsn içinde layezalıfi gudratı,
Suratın şanında menzildir kemalin gudratı.


Ey güzellik mükemmelliği içinde Tann'nın kudreti,
Yüzünün şanında menzildir kemalinin kudreti.

Mah-ı-nov mehrap, gaşındır husnufi kıblası,
Rövşen-i çeşm-i Cahan'dır ol helalin gudratı.


Yeni ay gibi yüzün mihraptır, kaşın güzelliğin kıblesidir,
Cihanşah'm gözünün ışığıdır o hilalin kudreti.

Ey saçın anbar, hattın reyhan u halın nuktası
Vey kclamılla içinde hatt u halın gudratı.


Ey saçın amber, tüylerin reyhan ve beninin noktası,
Allah kelamı içinde tüylerin ve benin kudreti.


Leblerin dövründe zahir oldı zikr-i selsebıl,
Çeşme-yi laglındadır ab-ı zulalın gudratı.


Dudaklannın hareketinde göründü Selsebil zikri,
Lâl dudaklannın pmanndadır hayat suyunun kudreti.

Vasıl olmuşdır ezelden te ebcd ber-can u dil,
Geh cemal-ı lutf u ihsan, geh celalin gudratı.


Kavuşmuştur ezelden tâ ebede kadar can ve gönül,
Gâh lütuf ve ihsanının cemaline, gâh celalin kudretine.


Ey murg-ı cavidanı aşiyaneg vahdet est,
Şol cehetden sendedir bu per u balın gudratı.


Ey vahdet yuvasının sonsuzluk kuşu,
Bu yüzden sendedir bu kanat ve tüyün kudreti.

Hulk u eltaf u letafet birle ihsan u kerem,
Sen misen, ya sendedir bu munça halın gudratı.


Yaratılış, lutuflar, letafet ile ihsan ve kerem.
Sen misin yoksa sende midir bu kadar hâlin kudreti.

Vaslını Hakdan diler can-ı Hakiki te ebcd,
Olmasın ya reb, nesibim cüz visalin gudratı.


Hakikînin canı ebediyen Hak'tan kavuşmanı diler,
Olmasın ya Rab nasibim cüz'î bir kavuşma kudreti.

RUBAGILARRUBAİLER

Vahdetin nun yüzün mahtabıdır,
Leyletu'l-esrar saçın tennabıdır.
Kövserin hamrı lebin gandabıdır,
Mest-i ışk ol badanın garkabıdır.


Vahdetin nuru yüzünün ay ışığıdır,
Esrar gecesi saçlarının telidir,
Kevserin şarabı dudağını şeker suyudur,
Aşk sarhoşu o badenin boğulmuşudur.

Ey yüzün mahıtabı könlümin,
Vey cemalin afıtabı könlümin
Ey hattın ümmü'l-kitabı könlümin,
Suratın yövmü'l-kitabı könlümin.


Ey (sevgili) yanağın gönlümün ay ışığıdır,
Ve ey (sevgili) cemalin gönlümün güneşidir,
Ey (sevgili) yüzündeki tüyleri gönlümün "fatiha"sı,
Yüzün de gönlümün mukaddes kitabıdır.

Işk odılen düşmüşem büryana men,
Men haçana bu ışk odunda yana men.
Yanmazam ışkın odundan te ebed,
Ger bu hasrat atasında yana men.


Aşk ateşiyle dönmüşüm kebaba ben,
Ben ne zamana kadar bu aşk ateşinde yanarım,
Elbette yanmam aşk ateşinden ebediyete kadar,
Eğer bu hasret ateşinde yanmazsam.

Ey hadisin nukta-yı hayru'l-kelam,
Şovk laglından cahanı dutdı cam,
Arezin dövründedir beytu'l-haram,
Gaşların mehrabına aynın imam.


Ey (sevgili) hadisin, sözün hayırlı kelamın noktasıdır,
Lâle benzeye dudaklarının arzusundan cihanıkapladı şarap,
Yanaklarının devrindedir beytü'l-haram,
Kaşlarının mihrabında imamdır gözün.

Ey visalin rovza-yı rızvanımız,
Vey dodagın çeşme-yi hayvanımız,
Çün iki elemde sensen canımız,
Küfr zülpün şerhidir imanımız.


Ey kavuşması cennet bahçemiz olan,
Ve ey dudağı hayat suyumuz olan,
Madem ki iki alemde sensin canımız,
Küfür zülfünün şerhidir imanımız.

Düşmanm depine çere ceft olur,
Gayr olan erlik yolunda lefi olur,
Yar ilen gerçek olan hemren olur.
Cahilin aklı bu fehme den olur.


Düşmanın def edilmesine çare cenk olur,
Yabancı olan erlik yolunda aksak olur,
Yâr ile cesur, mert olan aynı huyda olur,
Cahilin aklı bu anlayışa denk olur




فرشهاي موجود در مسجد قاضي پاشا در هرزگوين توسط صالحه خانم دختر جهانشاه تورکمان (قره قويونلو) به مناسبت افتتاح و بهره‌برداري از مسجد در سال 1465 ميلادي به اين مکان اهدا شده اند.

علاوه بر فرشهاي موزه‌ اي فوق، ابرهارت هرمن محقق آلماني در يکي از کتابهاي خود (Asiatische Teppich and Textilxanst) به معرفي يک فرش زيبا و منحصر به فرد ميپردازد. وي با تجزيه و تحليل اين فرش و مقايسه آن با نقش مليله هاي موجود در کاشيهاي مسجد کبود، ارتباطي بسيار نزديک را بين اين دو هنر کشف مي‌کند. علاوه بر اينها، با مطالعه بر روي پلان معماري مسجد کبود، به اين نتيجه مي‌رسد که ابعاد فرش مذکور با ابعاد محلهاي بخصوصي در مسجد کبود بسيار مشابه است و به احتمال زياد اين قالي براي مسجد بافته شده بوده‌است. اگر به پلان مسجد کبود دقت کنيم، متوجه مي‌شويم که تعداد هشت قالي زير هشت گنبد فرعي مسجد مورد استفاده قرار گرفته ‌است. هرمن متذکر ميشود که مجموع قاليها بايد توسط صالحه خانم دختر جهانشاه ترکمن (قره قويونلو) به مناسبت افتتاح و بهره‌ برداري از مسجد در سال 1465 ميلادي به اين مکان اهدا شده باشد.

در دنباله اظهارات هرمن به اين نتيجه ميرسيم که پس از اشغال شهه ر تبريز توسط سلطان سليم اول پادشاه عثماني، در جنگ با شاه اسماعيل صفوي، مسجد کبود در اختيار اهل تسنن قرار گرفت. پس از اين ماجرا در سال 1514، قاليها به رسم غنيمت به استانبول برده شدند و دو قطعه از اين فرشها توسط سلطان سليم اول به مسجد قاضي حسين پاشا در تاشليجا واقع در هرزگوين اهدا گرديد.


كتابخانه جهانشاه از كتابخانه هاي نامي قرن نهم

تركمانان قره قويونلو

: نخستين كس از اين دودمان بيرم خواجه بوده است كه در خدمت سلطان اويس جلايري بود و توانست حكومت موصل و سنجار را بدست آورد. او بسال 782 مرد و پسرش قرا محمد به جاي او نشست و پس از قرا محمد ، قرا يوسف جانشين او شد و او نخستين كس از قره قويونلوست كه خود را پادشاه خواند و شهر تبريز را پايتخت قرار داد .

پس از ظهور تيمور قره يوسف به ايلدرم با يزيد و سپس به فرخ يسار پادشاه مصر پناه برد و پس از بازگشت تيمور مجددا بايران آمد و پس از اينكه سلطان احمد جلاير را كشت عراق و آذربايجان و موصل و قزوين و سلطانيه را هم فتح كرد (822 ه.) پس از او اسكندر به سلطنت رسيد و با شاهرخ به منازعه پرداخت و اخلاط و كردستان را هم ضميميه حكومت خود كرد . پس از اسكندر جهانشاد در 839 بكمك شاهرخ به سلطنت رسيد و اصفهان و فارس و كرمان را هم بحكومت خود افزود و سرانجام در 871 ه. در جنگي كه با اوزون حسن آق‌قويونلو كرد كشته شد و دولت قره‌قويونلو منقرض گشت .

قرايوسف و جهانشاه باهل علم و دانش وادب توجهي خاص داشتند بخصوص جهانشاه به احداث و ايجاد مدارس و مساجد وابنيه بدل جهدي كرده بود.

248- كتابخانه جهانشاه از كتابخانه هاي نامي قرن نهم ايران بود و كتابهائيكه براي كتابخانه او نويسندگان و هنرمندان بوجود آورنده‌اند از شاهكارهاي نفيس هنر ايران است .

جهانشاه خود مردي فاضل بود و شعر را مي‌گفت و حقيقي تخلص ميكرد، ديوان اشعارش را فراهم آورد و براي مولانا جامي فرستاد و مولانا نيز در برابر اين محبت در مقام سپاسگزاري قصيده‌أي بمطلع ((مهرشاه جهان جهان شاهست)) سرود و با نسخه‌أي از كليه آثارش به كتابخانه جهانشاه اهدا كرد .


قره‌قويونلوها در تشيع غلوي تمام داشتند

قره‌قويونلوها، كه دولت آنان پيش از صفويه در بخش مهمي از سرزمين ايران مستقر بود، برخلاف آق‌قويونلوها، شيعه بودند. قره‌قويونلوها در تشيع غلوي تمام داشتند به‌طوري كه دشمنان‌شان آنان را به بي‌ديني و ارتداد و اباحي‌گري متهم مي‌كردند. جهانشاه، بزرگترين فرمانرواي قره‌قويونلو، شعر مي‌گفت و «حقيقي» تخلص مي‌كرد. وي ديوان شعر خويش را براي نورالدين عبدالرحمن جامي فرستاد و جامي نامه‌اي منظوم در قالب مثنوي در جوابش ارسال داشت و او را شاه «دانش‌مآب و عرفان پناه» خواند.



جهانشاه قره ‌قويونلو:خدايگان خواقين العرب و العجم، مالک رقاب سلاطين الترک و الديلم، داراي قيصر خدم، فغفور جمشيد جم

سلطان محمد فاتح، پسر مراد دوّم، در نامه‌اي به حکمرانان ايران، ايشان را چنين خطاب مي‌کند: «سلاطين کامکار و خواقين نامدار و پادشاهان روزگار و شهنشاهان عالي مقدار و ملوک شريعت شعار...» و در نامه‌اي به جهانشاه قره‌قويونلو او را «خدايگان خواقين العرب و العجم، مالک رقاب سلاطين الترک و الديلم، داراي قيصر خدم، فغفور جمشيد جم... حضرت ابوي جهان‌شاهي» مي‌خواند.

پيشينه واژه "سلطان"

در زبان عربي باستان، واژه سَلَطَه به معني سخت و قوي آمده است و در قرآن کريم واژه سُلطان به معني دليل و حجت (در مورد خداوند و پيامبران) و غلبه و سُلطه مبتني بر اغوا (در مورد ابليس) به کار رفته است. آغاز کاربرد واژه سلطان به معناي فرمانروا و حکمران روشن نيست. در برخي اوراق عربي متعلق به سده اوّل هجري/ هفتم ميلادي تعابيري چون «خراج السلطان» و «بيت‌المال السلطان» نشان مي‌دهد که در آن زمان واژه سلطان به معني دولت يا حاکم کاربرد داشت.

به‌نوشته ابن‌خلدون، جعفر برمکي (مقتول در 187 ق./ 767 م.) از سوي خليفه به اميرالامرا و سلطان ملقب بود. در دولت آل‌بويه (334-447 ق./ 945-1055 م.) عنوان سلطان‌الدوله رواج داشت مانند سلطان‌الدوله ابوشجاع حکمران آل‌بويه در فارس (متوفي 415 ق./ 1024 م.). معهذا، واژه سلطان در اين کاربرد هنوز به معني فرمانرواي قدرتمند و مستقل نيست. کاربرد اين لقب در معناي فوق از زمان محمود غزنوي (متوفي 421 ق./ 1030 م.) رواج يافت. در مجمل ‎التواريخ و القصص، متعلق به نيمه اوّل سده ششم هجري، آمده است:

و نخست نام سلطنت بر پادشاهان از لفظ امير خلف، ملک سيستان، رفت چون محمود او را بگرفت و به غزنين آورد گفت محمود سلطان است و از آن پس اين لقب مستعمل شد.

به‌نوشته ابن‌اثير، خليفه القادر به محمود غزنوي لقب سلطان داد. محمود به سلطان معروف بود ولي معلوم نيست که اين لقب را از خليفه گرفته باشد زيرا بر سکه‌هاي خود آن را ضرب نکرده است. تنها از زمان ابراهيم بن مسعود (متوفي 492 ق./ 1099 م.) است که فرمانروايان غزنوي در سکه‌هاي خود لقب سلطان را به کار بردند. در اين زمان کاربرد عنوان «سلطان اسلام» در ميان سلاجقه روم و خلفاي فاطمي، که بر شمال آفريقا و مصر حکومت مي‌کردند، رايج بود. طغرل بيگ سلجوقي (متوفي 455 ق./ 1063 م.) بر سکه‌ خود عنوان «السلطان المعظم» را ضرب کرد. سلاجقه پيشين القاب ملک و شاه را به کار مي‌بردند. به‌نوشته بارتولد، سلجوقيان نخست خود را «شاهنشاه» مي‌خواندند و بعد «سلطان اسلام».

بنابراين، سلطان به عنوان لقب فرمانروايان مقتدر و مستقل مسلمان از نيمه اوّل سده پنجم هجري/ يازدهم ميلادي رواج يافت؛ محمود غزنوي اوّلين فرمانروايي است که به اين عنوان معروف شد و طغرل سلجوقي اوّلين فرمانروايي است که رسماً اين لقب را به کار برد.

در نوشتار سده هفتم هجري/ سيزدهم ميلادي لقب سلطان کاملاً مرسوم بود. ابن‌اثير از بغداد و پيرامون آن به عنوان ناحيه‌اي ياد مي‌کند که خليفه بدون واسطه سلطان بر آن فرمان مي‌راند. در دوران پس از خلافت عباسي بغداد نيز لقب سلطان، و ترکيبات آن مانند «السلطان الاعظم» و «السلطان العادل»، در ميان فرمانروايان مسلمان رواج داشت. در اين دوران مماليک مصر با عنوان سلطان شهرت کامل داشتند. آنان، طبق سنت خلافت عباسي بغداد، مدعي بودند که تنها خليفه حق اعطاي لقب سلطان را دارد و چون چنين مجوزي از خلفاي عباسي قاهره داشتند خود را «السلطان الاسلام و المسلمين» مي‌خواندند. در سده هشتم هجري/ چهاردهم ميلادي لقب سلطان در ميان ايلخانان مغول ايران، پس از تشرف به اسلام، مرسوم شد؛ الجايتو خان خود را سلطان محمد خدابنده خواند و شهر خود را سلطانيه ناميد. در سده نهم هجري/ پانزدهم ميلادي گورکانيان نيز خود را سلطان مي‌خواندند؛ مانند سلطان ابوسعيد و سلطان حسين بايقرا.

نخستين فرمانرواي عثماني که خود را سلطان خواند و در سکه‌هاي خويش اين عنوان را به کار برد اورخان بيگ (متوفي 761 ق./ 1360 م.)، پسر عثمان اوّل و دوّمين فرمانرواي عثماني، بود. از آن پس کاربرد عنوان سلطان در ميان فرمانروايان عثماني، چون ساير فرمانروايان مسلمان، معمول بود. براي مثال، سلطان احمد جلاير در نامه‌اي به ايلدرم بايزيد او را چنين خطاب مي‌کند: «ملک الملوک و السلاطين، السلطان الاسلام و المسلمين... السلطان يلدرم بايزيد...»

لقب فرمانروايان عثماني به سلطان منحصر نبود و ساير القاب نيز کاربرد داشت. امير تيمور گورکاني ايلدرم بايزيد را چنين مي‌خواند: «عالي‌جناب مملکت مآب سلطنت قباب، ملک الحکام في الزمان، بايزيد بهادر خان». يا علي بيگ، پسر قره‌عثمان (بنيانگذار دولت آق‌قويونلو)، در نامه‌اي به سلطان مراد خان دوّم او را اين‌گونه خطاب مي‌کند: «سلطان سلاطين العرب و العجم، خديو ممالک ايران و توران، فرمانفرماي اقاليم جهان، داراي قيصر خدم، فغفور جمشيد حشم... حضرت پادشاهي...»

عثمانيان لقب سلطان را براي ساير فرمانروايان مسلمان نيز به کار مي‌بردند. سلطان محمد فاتح، پسر مراد دوّم، در نامه‌اي به حکمرانان ايران، ايشان را چنين خطاب مي‌کند: «سلاطين کامکار و خواقين نامدار و پادشاهان روزگار و شهنشاهان عالي مقدار و ملوک شريعت شعار...» و در نامه‌اي به جهانشاه قره‌قويونلو او را «خدايگان خواقين العرب و العجم، مالک رقاب سلاطين الترک و الديلم، داراي قيصر خدم، فغفور جمشيد جم... حضرت ابوي جهان‌شاهي» مي‌خواند. در تواريخ عثماني نام سليمان قانوني بيش‌تر با دو لقب سلطان و خان به کار رفته است (سلطان سليمان خان). از نيمه اوّل سده شانزدهم ميلادي و دوران سليمان قانوني است که اطلاق سلطان بر فرمانروايان عثماني بيش از ساير القاب کاربرد يافت و در غرب نيز اين واژه به‌مثابه عنوان خاص فرمانروايان عثماني رايج شد. فرمانروايان صفوي ايران هر چند در سکه‌هاي خود لقب سلطان را به کار مي‌بردند ولي بيش‌تر با عنوان پادشاه شناخته مي‌شدند و لذا اين واژه در غرب به عنوان لقب فرمانروايان ايران رواج يافت. در اروپاي سده نوزدهم معمولاً منظور از سلطان فرمانرواي عثماني بود و منظور از شاه فرمانرواي ايران.



گؤي مسجيد (مسجد كبود) از آثار جهانشاه به همت و نظارت جان بيگم خاتون، زن جهانشاه بن قرايوسف قره قويونلو، پايان يافته است.

رقيه پورحبيب

تاريخچه

مسجد جهانشاه يا گوي مسجيد (مسجد كبود) از آثار ابوالمظفر جهانشاه بن قرا يوسف از سلسله تركمانان قراقويونلو مي باشد كه در870 هجري به همت و نظارت جان بيگم خاتون، زن جهانشاه بن قرايوسف قره قويونلو، پايان يافته است.

در كتابهاي تاريخي، اين بناي باشكوه را «عمارت مظفريه» خوانده اند كه مورد توجه ابوالمظفر يعقوب بهادر خان قرار گرفت. در اين روزگار تبريز در نهايت آباداني و رونق بود. در نيمه اول قرن يازدهم هجري، كاتب چلبي و اوليا چلبي جهانگردان ترك عثماني و در نيمه دوم همين قرن، تاورنيه و شاردون جهانگردان فرانسوي از اين مسجد ديدن كرده بودند. كاتب چلبي در تاريخ جهان نما مي نويسد: «درگاه مسجد جهانشاه بلندتر از طاق كسري است. بنايي عالي است كه با كاشيهاي زيبا آراسته شده، گنبدهاي بلندي دارد.... جامع دل انگيزي است كه هر كس داخل شود دلش اجازه بيرون شدن را نميدهد. ليكن شيعيان غالب‍ا از رفتن بدان مسجد خودداري ميكنند. اين بنا با كاشيهاي زيبا آراسته شده، گنبدهاي بلندي دارد و همه در و ديوار آن با كاشيهاي رنگارنگ زينت يافته است»

مادام ديولافوا جهانگرد فرانسوي مي نويسد: «شهر تبريز ابنيه قديمي زيادي ندارد اما آنچه باقي مانده شايان توجه است بهترين نمونه آن مسجد كبود است كه در قرن 15 ميلادي در زمان جهانشاه قره قويونلو ساخته شده است. متاسفانه گنبد اين بناي بي نظير به واسطه زلزله خراب شده و قسمتي از ديوارها را نيز با خود فرو ريخته است. اين مسجد حياط بزرگي داشته كه در اطراف آن طاق نماهاي جالب توجهي بوده و در مركز آن حوض بزرگي براي وضو گرفتن وجود داشته است«

انگيزه ايجاد اين مسجد را به خاطر علاقه جهانشاه قراقويونلو به مذهب شيعه ياد كرده و مي نويسد: «اين شخص دوستدار خاندان نبوت و عصمت و طهارت بوده است. در تمام كاشيكاريهاي بي نظيرش، عبارت(علي ولي الله) و اسامي مقدس حسينين سلام الله عليها به اشكال مختلف، زينت بخش ديوارها بوده است. سنگفرش كف اين بنا بسيار باشكوه و خوش منظره بوده كه هنوز هم آسيب نديده است. درب ورودي مسجد به دهليز يا كفشكن باز مي شود. مسجد مركزي بزرگ در جنوب دهليز واقع شده است. اين مسجد به شكل مربع و طول هر ضلع آن شانزده و نيم متر است. گنبد فيروزه گون بزرگ و بسيار معروف مسجد كبود در بالاي اين قسمت قرار داشت. اين گنبد بود كه مسجد را به فيروزه اسلام مشهور ساخته بود.

متاسفانه پس از زلزله وحشتناك تبريز به سال 1192 هجري، تمام سقف مسجد فرو ريخته و خس و خاشاك فراواني چون پوشاكي ستبر روي آنها را فرا گرفته و مرمر محراب بي نظير آن از وسط شكسته و به روي خاك افتاده بود.»

در صحن و محل عمارات ضميمه مسجد كبود، دبستان جهانشاه و موزه آزربايجان برپاست كه در سال 1337 ساخته شده و اكنون يكي از مراكز ديدني و تاريخي تبريز مي باشد. موزه مشروطيت مهمترين قسمت موزه آزربايجان است.

معماري مسجد

نماي روبروي مسجد با سردرب كاشيكاري شده، شكوه و جلال بخصوصي دارد. مصالح بنا آجري است. سنگهاي ساختماني نادري در آن به كاررفته است. از بقاياي مسجد معلوم مي شود كه آجرها با گچ بند كشي شده است. صحن مربع شكل، حوضي براي وضو، شبستانهاي اطراف براي درس و همچنين پناهگاه مستمندان، مسجد را تشكيل مي دادند. در قسمت جلوي صحن و رو به قبله، بناي اصلي مسجد به پا شده كه محوطه اي محصور، پوشيده و مربع شكل است. فاصله پايه هاي سقف ضربي آن، 12 متر است كه بر روي چهار پايه يك محوطه مربع شكل قرار دارد. بالاي اين بنا گنبدي قرار داشت كه از آجر ساخته شده بود، كه ريخته است. تزيينات دل انگيز و زيباي متنوع به داخل مسجد اختصاص دارد. كف مسجد كاشيهاي براق داشت. شبستان بزرگ محاط به رواق هاي به هم پيوسته است و از سه سو با طاقنماهايي به رواقهاي اطراف خود ارتباط دارد. اين شبستان با سقفي ضربي پوشيده شده است كه قطر دهانه آن 17 متر است. تنها خصوصيت جالب اين گنبد ساخت آن برروي چهارپايه مربعي است كه اين مربع خود به خود به تقارن و تجانس در درون مسجد مي انجامد لذا عظمت و زيبايي مسجد را كه طي قرون مختلف به نامهاي مختلف خوانده شده است بايد به لحاظ معماري خاص آن دانست.

اگر نمازگاه را كه شامل محراب نيز است از بناي اصلي جدا كنيم، مربعي به طول 30 متر به وجود مي آيد. آنچه در ابتدا به چشم ناظر مي خورد، بزرگي و پهناي سردر است كه با ديگر قسمتهاي بنا هماهنگ نيست. ارتفاع سردر دو برابر پهناي آن است اما خطاي چشم در ارزيابي عمودي و افقي آن را مرتفع تر و بلندتر نشان مي دهد. سر در با ويژگيهاي خاص خود به سه قسمت تقسيم شده است؛ دو پايه بزرگ كه طاق ضربي روي آنها زده شده و در وسط دو پايه محل استقرار درب ورودي است. حاشيه طاق سردر را ستون مارپيچي ممتد تشكيل مي دهد. همه هنرها در كار تزيين اين سردر به كار گرفته شده است. اين مسجد گلدسته ندارد. احتمالا محل دو گلدسته مسجد در انتهاي دو ديوار جلويي بود، زيرا گذشته از اين كه هيچ گونه محل ريزش، پايه و پله اي براي صعود به گلدسته در محل نزديك سردر مشاهده نمي شود، تمركز سردر عظيم با دو گلدسته مرتفع ظرافت و عظمت خاصي به بنا مي داد كه با هنر سازندگانش مغايرت داشت و حتي كمترين اعتباري نمي توانست در معيارهاي معماري داشته باشد.

مرمت و تعمير بنا

در مورد بناهاي تاريخي، همواره هدف اصلي و اساسي مرمت است. روش كار در مرمت مسجد كبود به اين صورت مي باشد كه قسمتهاي تخريب شده بعد از اينكه زير سازي و سفيد كاري گرديد طرحها و كتيبه ها و امثال اينها بازيابي شده و سپس بر روي ديوار منتقل مي شود و بعد از شيارزني، دور خطوط رنگ آميزي شده و در انتها با لايه پارالوييد تثبيت مي شود. از سال 1376 مرمت نقش و نگار و از آبان ماه 1377 مرمت كتيبه ها آغاز و تا به حال نيز ادامه داشته است. در شبستان اصلي چهار پايه كتيبه هاي هفت پايه تكميل و دوباره نويسي شده است. طرحهاي گره بندي اضلاع هر پايه تقريبا 60%مرمت شده است. طرحهاي لچك و ترنج چهار گوشه شبستان اصلي 90%مرمت شده است. كتيبه هاي فوقاني لچك و ترنج نيز 70%مرمت شده است. بقيه كار به صورت كادر بندي پيشرفته است. كاشيهاي شش گوشه لانه زنبوري به كار....